Türkiye Cumhuriyeti, bulunduğu konum nedeniyle Avrupa ve Asya'yı birbirine bağlamaktadır. Türkiye, hem bulunduğu konum, hem de dünya siyasetindeki aktif rolü sebebiyle dünyada diplomatik ağı en geniş ülkelerden birisidir.[1][2]Türkiye dış ilişkiler konusunda birçok ülkeye, ülkelerin kalkınması için Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı ile yardım etmektedir. Türkiye aynı zamanda birçok ülkenin eğitiminin gelişmesi ve yardım ettiği ülkelerin vatandaşlarının daha iyi eğitim alması için Türkiye Maarif Vakfı ve Türkiye Bursu ile yardımlarda bulunmaktadır. Türkiye neredeyse bütün Afrika ülkelerinde Türkiye Bursu vermektedir.
Türkiye kurulduğu dönemlerde yeteri kadar güçlü olmadığı için küresel sorunlarda genellikle tarafsız kalmıştır. Ülke yaşadığı savaşları geride bırakıp gelişmeye başladıktan sonra uluslararası problemlerde daha fazla söz sahibi olmaya başlamıştır. 2000'lerde ise bulunduğu Balkanlar ve Orta Doğu'da bölgesel güç haline gelmiştir.[3]
Türkiye sürdürdüğü dış politikası sayesinde dünyada bir nüfuza sahiptir ve İslam dünyası'nda, Orta Doğu'da, Türk devletlerinde ve Afrika'da gözle görünür bir etkisi vardır. Dış politikada Türkiye'nin en çok yardım sağladığı ülkeler genellikle Afrika ülkeleridir.
Avrupa Birliği, 27 üye ülkeden oluşan ve toprakları büyük ölçüde Avrupa kıtasında bulunan siyasi ve ekonomik bir örgütlenmedir. Türkiye'nin Avrupa Birliği üyelik süreci, 1963 yılında Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu ile ortaklık antlaşması imzalamasıyla başlayan ve 1987 yılında tam üyeliğe başvurmasıyla ivme kazanan süreçtir. 1999 yılında AB üyeleri tarafından aday olarak kabul edilen Türkiye, 2005 yılında tam üyelik müzakerelerine başladı.
Türkiye ile Avrupa Birliği'nin ilişkileri 31 Temmuz 1959'da Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu'na yaptığı ortaklık başvurusu ile başladı. AET Bakanlar Konseyi'nin başvuruyu kabul etmesi sonrasında 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Anlaşması imzalanmıştır. Ankara Anlaşması ortaklık yaratan bir anlaşmadır. Bunu 1970 yılında imzalanan Katma Protokol izlemiştir. Türkiye'nin, sonradan Topluluk üyesi olan birçok ülkeden daha önce Topluluk ile ilişkilerini başlatmış olan bu iki önemli belge, o tarihlerden sonra ve 17 Aralık 2004 tarihli Avrupa Konseyi Sonuç Bildirgesi sonrasında hâlen devam etmekte olan süreçte Türkiye–AB ilişkilerinin hukuki dayanaklarındandır.[9]
Türkiye ve Türk halkı, Balkan ülkeleri ile ortak tarihe ve birçok ortak değere-kültüre sahiptir. Osmanlı İmparatorluğu bu bölgeye 14. yüzyılda girmiş, bölgenin çoğunluğunu ve en önemli bölgelerini 19. yüzyıla kadar elinde tutmuştur. 20. yüzyılda kaybettiği savaşlar sonucu birçok bölgede hakimiyetini kaybetmiştir ve elinde sadece Doğu Trakya bölgesini tutabilmiştir.
Türkiye'deki birçok vatandaşın Balkan kökenli olduğu düşünülmektedir. Özellikle ülkede Arnavut, Boşnak, Bulgar, Makedon ve Yunan kökenli vatandaşlara rastlamak mümkündür. Bu nedenle Türkiye'de 10 milyondan fazla vatandaşın balkan kökenli olduğu tahmin edilmektedir. Ancak kimliğini koruyabilen vatandaşların sayısı oldukça azdır. Örneğin 3.5-6 milyon Türk vatandaşının kökeninin Arnavut olduğu düşünülse de şu anda kimliğini koruyabilen Arnavut vatandaşların sayısı 80 bin ila 500 bin arasındadır. Türkiye'de kökene dayalı nüfus sayımı yapılmadığı için kesin sonuçlara ulaşmak oldukça zordur.
Arnavutlar, 1385'te Savra Savaşı ile birlikte, Osmanlı hakimiyetine girmiş ve 1913 Balkan Savaşları'na kadar Türkler ile birlikte tek bayrak altında yaşamıştır.
Boşnaklar 1385'te Savra Savaşı ile birlikte Osmanlı hakimiyetine girmiş ve 1913 Balkan Savaşları'na kadar Türkler ile birlikte tek bayrak altında yaşamıştır.
Osmanlı'da 1402 tarihinde başlayan Fetret Devri'nden yararlanan Bulgar kralı II. Konstantin Vidin'de 1422 yılına kadar hüküm sürdüyse de bundan sonra Bulgar Çarlığı tamamen tarihe karıştı ve Bulgar tarihinde 456 yıl sürecek olan Osmanlı dönemi başladı.
Osmanlı, Bulgaristan topraklarında derin bir iz bıraktı. Bulgarlar daha çok köyler ve kasabalarda yaşamaya devam ederken, Sofya, Filibe ve Varna gibi büyük şehirler Osmanlı kimliğine büründüler.
Bulgaristan topraklarında büyük bir Türkleşme süreci yaşandı. Buna karşılık çok sayıda Bulgar da İstanbul ve Anadolu'ya yerleşti. Bulgarlar kendilerine ait olan Bulgar Ortodoks Kilisesi'ni kurarak kendi dinlerini serbestçe uygulamaya devam ettiler.
1984-1989 yılları arasında Bulgaristan'ın Komünist cumhurbaşkanı Todor Jivkov, Türklere karşı ağır bir Bulgarlaştırma siyaseti başlattı. Türklerin adları zorla Bulgar adlarla değiştirildi. Bu dönemde millî halter Naim Süleymanoğlu, 1988 Yaz Olimpiyatları'nda kırılması imkansız bir rekoru kırmış ve bu rekorundan sonra Birleşmiş Milletler'de Bulgar Türkleri'ne uygulanan asimileyi anlatmıştır. Daha fazla uluslararası baskıya dayanamayan Bulgaristan hükûmeti sınırlarını açarak Bulgar Türkleri'nin Türkiye'ye dönmesine izin vermiştir. Böylelikle 300 bin Bulgar Türkü anavatanına dönmüştür.
Bulgaristan Meclisi, 2007 yılında Ermeni Kırımı'nı tanımayı içeren yasayı reddetti. Ayrıca Bulgaristan Meclisi, Nisan 2012 tarihinde Todor Jivkov rejiminde uygulanan TürkleriBulgarlaştırma politikasını kınadığını deklare etti.
Türkiye, Bulgaristan'ın Avrupa-Atlantik yapılarıyla bütünleşmesini başından beri desteklemiştir. Bulgaristan Mart 2004'te NATO'ya, 1 Ocak 2007 tarihinden itibaren de AB’ye üye olmuştur.
Bosna-Hersek ve Hırvatistan'ın Sırp kuvvetlerine karşı savunmasına katılmasını sağlayan anlaşmayı imzaladığı zaman Bosna-Hersek ile Hırvatistan arasında arabuluculuk yaptı.[15]
Türkler ve Yunanlar 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar tek çatı altında yaşamıştır. Daha sonra Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi sonucu iki milletten de milyonlarca kişi göç etmek zorunda kalmıştır. Bu mübadele iki milleti 600 yıl sonra ilk defa ayırmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu 1397'ye kadar şu anki Yunanistan topraklarının çoğunu ele geçirmiş ve Yunanlar 1830 yılına kadar bağımsız bir devlet kuramamış, Osmanlılar'ın himayesi altında yaşamıştır.
1947'de ABD'nin oluşturduğu Truman Doktrini'nden iki ülke de faydalandı.
1952-57 yılları arasında Türkiye ve Yunanistan, birlikte NATO'ya katıldı.
1963 yılında Kıbrıs'ta Rumlar, Türkler'i adadan çıkarmak için Enosis planını uygulamaya başladı ve Yunanistan bu plan doğrultusunda Kıbrıs'a destek sağladı. Türkiye ve Yunanistan arasında görüşmeler oldu ve Türkiye 1974 yılında bölgeye askeri müdahalede bulundu.
1996'da iki ülke arasında bu kez Kardak Krizi ortaya çıktı.
Türkiye ve Yunanistan, Ege adalarının durumu ve karasuları ile hava sahasının kapsamı konusunda yıllardır sorun yaşamaktadır.
Şubat 1999'da, Yunan makamlarının Türkiye'nin en çok aranan suçlusu Abdullah Öcalan'a yardım ve yataklık ettiğinin ortaya çıkması ile diplomatik bir kriz ortaya çıkmıştır.
Abdullah Öcalan Türk makamları tarafından yakalandığında üstünde Yunan ve Kıbrıs pasaportları bulunmuş, daha sonra Kenya'nın Nairobi kentindeki Yunanistan Büyükelçiliği'nde saklandı ortaya çıkmıştır.
İki ülke arasındaki ilişkiler 1999'da her iki ülkeyi de vuran büyük depremin ardından düzelmiştir. Bu dönemde iki ülke de birbirine karşılıklı yardımlarda bulunmuştur.
İki ülkenin de deprem kuşağında yer alması sebebiyle Ege Denizi ve Marmara Denizi'nde olan depremlerde her ülke de bu depremlerden etkilenmektedir.
Türkiye'nin, 1999'da yaşadığı Gölcük depremi sırasında Yunanistan gazetesi Elefteropitiya, "Dayan Komşu" başlığı ile depremi haber yapmıştır. Bu dönemde Atina'dan Türkiye'ye yardım amaçlı birçok görevli gelmiştir.[35]
2013 yılında Yunan makamları tarafından Türkiye-Yunanistan sınırına yakın iki ayrı noktada düzenlenen operasyonlarda dört DHKP-C militanı Türkiye'ye karşı bir saldırı hazırlığındayken yakalanarak tutuklandı.[36]
2014 yılında yine Yunanistan tarafından düzenlenen bir dizi operasyon sonucunda aralarında üst düzey yöneticilerin de olduğu birçok DHKP-C üyesi tutuklandı.[37]
28 Kasım 2017'de Yunan polisinin Atina'da düzenlediği bir baskında dokuz Türk'ü (bir kadın ve sekiz erkek) birçok DHKP-C'li gözaltına alındı. Militanların Yunanistan'ı ziyareti sırasında Recep Tayyip Erdoğan'a karşı bir suikast planı hazırladıkları ortaya çıktı.[38]
Şubat 2018'de; Interpol tarafından kırmızı bültenle aranan bir şüpheli, Yunanistan'a kaçak yollardan girmeye çalışırken yakalandı. Yunan yargısı şüphelinin Türkiye'ye iade edilmesine hükmetti.[39]
2018'de Yunanistan'da Attika orman yangınları başlamıştır ve Türkiye bu dönemde, Yunanistan'a yardım etmek için talepte bulunmuş,[40] yangın söndürme uçaklarını hazırlanmıştır.[41]
2020'de meydana gelen 2020 Ege Denizi depremi'nden Yunanistan'da etkilenmiştir. Bu dönemde iki ülke de birbirine geçmiş olsun dileklerinde bulunmuştur.[42]
Kosova'da 70 bin civarı Kosova Türkü olduğu tahmin edilmektedir.
Kosova'da toplamda 367,8 milyon € Türk yatırımı vardır.[43]
Türkiye, Kosova Savaşı sırasında KKO'ya ve Kosovalılara yardımda bulunmuştur.
Kosova Savaşı sırasında birçok insan vatanından göç etmek zorunda kalmıştır ve göç edenlerin bir kısmı Türkiye'ye gelmiştir.
Türkiye, Kosova bağımsızlığını ilan ettikten 1 gün sonra 18 Şubat 2008 tarihinde Kosova'yı tanımıştır.[44] Ayrıca, tüm ülkelere Kosova Cumhuriyeti'nin tanınması için çağrıda bulunmuştur.[45]
29 Mart 2018'de MİT'in düzenlediği bir operasyonla yakalanan ve Gülen Hareketi üyesi olduğu iddia edilen altı kişi Türkiye'ye iade edildi. Ertesi gün Kosova Başbakanı Ramush Haradinaj, bu olaydan haberinin olmadığını belirtti ve içişleri bakanı ile istihbarat şefini görevden aldı.[46][47][48] Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Haradinaj'ı başkalarının talimatıyla hareket etmekle suçladı.[49]Haradinaj ise Erdoğan'a yanıt olarak Türkiye'nin Kosova'nın iç işlerine karışmamasını beklediklerini söyledi.[50]
Kosova Cumhurbaşkanı Hashim Thaçi, sosyal medya hesabından yaptığı açıklamada, İzmir'de meydana gelen depremden duyduğu üzüntüyü ifade ederek "Dualarımız hayatını kaybedenler ve yaralıların yakınlarıyla, Kosova bu zor zamanda Türk halkı ve devletinin yanındadır" açıklamasını yapmıştır.[13]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2015'te 46 milyon $'dır.[52]
Türkiye'yi 2012 yılında 13.197 Karadağlı vatandaş ziyaret etmiştir.
Karadağ'da yaşayan Türk ve Müslümanlara hizmet verip iyi eğitimli imam ihtiyacını karşılamak amacıyla Türkiye Diyanet Vakfı, her yıl Karadağlı öğrencilere burs vermektedir.
Karadağ halkı, Osmanlı'ya karşı en çok isyan çıkaran milletlerden biriydi. 1711, 1712 ve 1714 yıllarında ayaklanan halk, aynı zamanda Hersek İsyanına da destek vermiştir.
1877-78 Osmanlı-Rus savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu'na karşı saf almış ve Belgrad'da Osmanlı'yı meşgul etmiştir.
Abdülhamid döneminde 30 yılı aşkın bir süre, küçük sınır çatışmaları bir kenara, iki devlet arasında barışın hakim olduğu bir süreç göze çarpmaktadır. İlki 1883 ve ikincisi 1899 yıllarında olmak üzere Karadağ Prensi Nikola, Sultan Abdülhamid'in davetlisi olarak İstanbul'a gelmiş, törenlerle karşılanarak şaşaalı gösterilerle ağırlanmıştır.
II. Abdülhamid döneminde İstanbulBüyükçekmece başta olmak üzere Ereğli gibi yerlerde taş işçisi, kuyucu, maden işçisi, bekçilik vb. işlerde çalışan Karadağlıların sayısında artış görülmüştür.[kaynak belirtilmeli] Bunun yanında İstanbul'daki okullarda bizzat Abdülhamid'in bursuyla okuyan Müslüman ve Hristiyan Karadağlıların sayısı önemli bir seviyeye ulaşmıştır.
Türkiye'de yaşayan Boşnakların önemli bir kısmı 1910'lu yıllarda Karadağ'dan gelmiştir.
1417 yılında Çelebi Mehmet, Eflak üzerine bir sefer düzenlemiş ve bu seferde Mirça'nın ordularını yenilgiye uğratmıştır. Bunun üzerine Eflak Prensliği, Osmanlı Devleti'ne vergi ödemek zorunda kalmış, böylelikle de Osmanlı hakimiyetine girmiştir.
Fatih Sultan Mehmet zamanındaki Eflak prensi III. Vlad, Macarlar ile anlaşarak Osmanlı Devleti'ne vergilerini ödememiştir. Hamza Paşa komutasındaki iki bin kişilik bir orduyu pusuya düşürerek öldürmüştür. Niğbolu, Vidin ve Tuna kıyılarındaki şehirlere saldırıp bu şehirleri harap etmiştir. 1462 yılında Fatih Sultan Mehmet, Eflak üzerine bir sefer düzenlemiştir ve bölgeyi Osmanlı vasalı yapmıştır.
1878 yılındaki 93 Harbi'ne kadar Eflak ve Boğdan, Osmanlılar'ın himayesi altında kalmıştır ve Osmanlı İmparatorluğu bölgeyi kaybedince bölgede Romanya Prensliği kurulmuştur.
1998-1999 Kosova Savaşı sırasında 25 Mart 1999 tarihinde Yugoslavya, NATO'ya savaş ilan edip Birleşmiş Milletler'e de bildirince, NATO üyesi Türkiye de ülkeyle resmen savaşa girmiş oldu. Bu gelişme üzerine Türkiye'nin Belgrad Büyükelçisi Ali Ahmet Acet'le birlikte 19 kişilik elçilik kafilesi, elçilik binasını tahliye edip süresiz olarak bu ülkeyi terk etti. Ali Ahmet Acet ile büyükelçilik kafilesi aynı yılın temmuz ayında geri döndü.[62]
Kosova'nın 17 Şubat 2008'de aldığı bağımsızlık kararının ertesi gün Türkiye tarafından tanınmasıyla bağlantılı olarak ikili ilişkilerde yaşanan ciddi tıkanıklık, tarafların dikkatli tutumu sayesinde, çok kısa bir sürede tümüyle aşılabildi.
Türkiye ve Sırbistan arasındaki ilişkiler, son dönemlerde en yükseğe ulaşmıştır. İki ülke de birbirlerini "komşu ülke" olarak görmekte ve uluslararası ilişkilere değer vermektedirler. Özellikle Türkiye'nin Bosna-Hersek-Sırbistan arasındaki sorunu çözerek yardımcı olmasıyla, bu yakınlaşma iyice artmıştır.[63]
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın 23 Ekim 2013 tarihinde Kosova'ya yaptığı ziyarette Kosova Demokratik Türk Partisinin, Prizren şehir merkezinde düzenlediği mitingde yaptığı konuşmada "Türkiye Kosova, Kosova Türkiye'dir" sözleri[64] iki ülke arasında gerginliğe neden oldu. Sırbistan Cumhurbaşkanı Tomislav Nikolić yayımladığı yazılı açıklamada, Başbakan Erdoğan'ın "Kosova Türkiye, Türkiye Kosova'dır" ifadelerinin ülkesini rahatsız ettiğini belirterek Türkiye'nin özür dilemesini beklediğini söyledi.[65]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 691 milyon $'dır.[71]
2019'da Türkiye'ye 258,419Belaruslu vatandaş ziyaret etti.
Türkiye, Belarus'un bağımsızlığını tanıyan ilk ülke oldu. Diplomatik ilişkiler 25 Mart 1992'de kuruldu.[72]
Recep Tayyip Erdoğan, 11 Kasım 2016 tarihinde Minsk’e gerçekleştirdiği ziyarette iki ülke arasında 9 belge imzalanmıştır.[73]
Belarus’ta faaliyet gösteren 50 Türk şirketinin bu ülkedeki toplam yatırımları 1,5 milyar dolar düzeyindedir.
Türk müteahhitlik firmaları, Belarus’ta faaliyetlerine başladıkları 1991 yılından günümüze kadar 918 milyon dolar değerinde 46 proje üstlenmişlerdir.[73]
Türk-Çek ilişkileri, Çekoslovakya’yla 1924'te diplomatik ilişkilerin kuruluşundan bugüne kadar, ülkenin Almanya işgali altında bulunduğu 1939-1945 dönemindeki kesinti ve takip eden Soğuk Savaş yıllarının durağanlığı bir yana bırakılırsa, daima dostane olmuştur.[76]
Çekoslovakya'nın bölünmesinden sonra 1 Ocak 1993'te kurulan Çekya, Türkiye tarafından aynı gün tanınmıştır.[76]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 312 milyon $'dır.[78]
2019'da Türkiye'yi 77,041Eston ziyaret etmiştir.[78]
Estonya'da 575 Türk yaşamaktadır.[78]
Mustafa Kemal Atatürk'ün özel emriyle yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin 18. büyükelçiliği 1935'te Tallinn'de açıldı. Bu yakınlaşmanın sebeplerinden biri de, Estonların binlerce yıl önce Urallardan ötesinden çıkması ve konuştukları dilin Türk diliyle akrabalığı olup olmadığının araştırılması ve karşılıklı ilişkileri geliştirmekti.[e]
Türkiye 23 Ocak 1924 tarihinde Estonya Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanımıştır. Türkiye, Estonya'nın Sovyetler Birliği tarafından hukuka aykırı bir biçimde ilhak edilmesini tanımayan az sayıdaki ülkelerden biridir. Diğer bir ifadeyle, Türkiye hiçbir zaman Estonya'da Sovyetler Birliği yönetimini tanımamıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla tekrar bağımsızlığını elde etmiş ve iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler 23 Ekim 1991 tarihinde yeniden kurulmuştur.[f]
Türkiye, tarihi ilişkileri nedeniyle Estonya'nın NATO'ya girmesinde en istekli ve kararlı ülkelerden biri olmuştur. Ayrıca ordusu yeni gelişmeye başlayan Estonya'ya Türkiye, askeri destek sağlamaktadır.[g]
Türkiye-Estonya parlamento grubu Haziran 2003'te Estonya Parlamentosu olan Riigikogu'da oluşturulmuştur.[h]
Türkiye, Letonya'yı 1925 yılında tanımıştır. Baltıklarda ilk Türk Büyükelçiliği 1929 yılında Riga'da açıldı. 1944 yılında Sovyetler Birliği işgali ve ilhakı Türkiye tarafından tanınmamıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla 3 Eylül 1991 yılında Letonya'nın tekrar bağımsızlık kazanmasıyla ikili ilişkiler tekrar kurulmuştur.[81]
Letonya'da iki Türkoloji bölümü bulunur. Cesis şehrinde Türk şehitliği bulunmaktadır. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında yaralanan ve Ruslara esir düşen Türk askerlerinin bir bölümü o dönemde Rus toprağı olan bugünkü Letonya topraklarına götürülmüştür. Bunlardan bir kısmı Cesis'teki mezarlığa defnedildi.[82]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 687 milyon $'dır.[84]
2019'da Türkiye'yi 229,704 Litvanyalı vatandaş ziyaret etmiştir.[85]
Litvanya'da 475 Türk yaşamaktadır.[85]
Türkiye 28 Temmuz 1922'de[86] Litvanya'yı resmî olarak tanıdı ve aynı gün Türkiye'nin Estonya Büyükelçisi de Litvanya'ya akredite oldu. SSCB'nin Estonya, Letonya ve Litvanya'nın işgalini ve ilhakını takiben Tallinn'deki Türk Büyükelçiliği, 5 Eylül 1940'ta[87] kapatıldı. Ancak Türkiye, Litvanya'nın Sovyet ilhakını[88] hiçbir zaman tanımadı.
Gorbaçev'in Vilnius Katliamı'na izin verdiğinin ifşa edilmesinin[86] ardından Türkiye, Litvanya'nın bağımsızlığını tanımayı yeniledi ve[88] diplomatik ilişkilerini 3 Eylül 1991'de yeniden sağladı.
Türkiye ile Litvanya arasındaki siyasi ilişkiler olumlu bir seyir izlemektedir. Türkiye’nin Litvanya’nın NATO üyeliğini, Litvanya’nın Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi iki ülke arasında işbirliği ve görüş alışverişini hızla artırmıştır.[85]
Türkiye, Litvanyalılar için en çok tercih edilen turizm ülkesi konumundadır. Litvanya’dan Türkiye’ye gelen turist sayısı 2019 yılında 229.704 olmuştur.[85]
Litvanya'da Türkçe dil dersleri, Vilnius ÜniversitesiFiloloji Fakültesine bağlı Litvan Filolojisi Türkçe Bölümünde, Vilnius Üniversitesi Doğu Araştırmaları Merkezi Çağdaş Asya Çalışmaları Programı bünyesindeki Türkçe Bölümünde, Litvanya Eğitim Bilimleri Üniversitesinde ve Vytautas Didzioji (Kaunas) Üniversitesinde verilmektedir.[85]
Macaristan'ın büyük bir bölümünün Osmanlı'nın eline geçmesiyle Osmanlı, Polonyalılar ile komşu haline gelmiş, 16. ve 17. yüzyıl her iki ülkenin de en güçlü düzeylerine eriştiği bir dönem olduğu için çok sayıda Osmanlı-Lehistan savaşlarına sahne olmuştur.
1683 yılındaki II. Viyana Kuşatması'nda Lehistan ordusu çok önemli bir rol oynadı. Viyana düşmek üzereyken Lehistan kralı III. Jan Sobieski, 75.000 kişilik bir orduyla Viyana'nın yardımına koştu. Böylece kuşatma başarısızlığa uğradı. Ancak bu tarihten sonra Lehistan gitgide zayıfladı. Lehistan sayesinde Osmanlı egemenliğinden kurtulan Avrupalı devletler, bu zayıflıktan yararlanarak 1795 yılında Lehistan'ı kendi aralarında bölüştüler. 18. yüzyıl boyunca PolonyalılarRusya, Almanya ve Avusturya'nın egemenliği altında yaşadılar. Osmanlı bu durumdan hiçbir zaman hoşnut kalmadı. Bağımsızlığını yitiren Polonyalılara yardım elini uzatan nadir ülkelerden biri oldu. Polonya'daki bağımsızlık hareketlerini desteklediler, Polonyalı göçmenlere kucak açtılar. Hatta İstanbul yakınlarında Polonyalılar için Polonezköy adında bir köy kuruldu. Bu köy günümüze kadar varlığını sürdürmektedir.
II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası'nın Türkiye büyükelçisi Franz von Papen, Polonya'nın büyükelçilik binasını istemiştir ve dönemin cumhurbaşkanı İsmet İnönü; "Bizim, Polonya ile ananevi bir dostluğumuz var. Geçmişte, Polonya'nın taksimi zamanında, Türkiye Polonya Büyükelçisi'nin gelişi için 150 sene beklemiştir. Şimdi çok kısa bir müddet için Polonyalı dostlarımızı kıramam ve sizin bu talebinizi Türkiye katiyen yerine getirmez..." diye bir cevap vermiştir.
1686-1700 Osmanlı-Rus Savaşı, 1683-1699 Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşı’nın bir parçasıdır. II. Viyana Kuşatması sonrasında çok sayıda Avrupa ülkesi Osmanlı İmparatorluğu’na karşı birleşerek saldırıya geçti. 1686 yılında Rusya da Kutsal İttifak ülkelerine katıldı. 1687 ve 1689 yıllarında Kırım’a, 1695 ve 1696 yıllarında ise Osmanlı'ya ait olan Azak’a saldırıya geçtiler. Kırım’da başarılı olamayan Rusya, Azak’ı ele geçirmeyi başardı. Savaş 1700 yılında imzalanan anlaşmayla sona erdi.[97]
1700’deki İstanbul Antlaşması ile Ruslar İstanbul’da devamlı elçiliğe sahip oldu. Azak, Rus hakimiyetine girdi, OrtodokslarınKudüs haccı serbest bırakıldı. III. Ahmet dönemindeki Prut Savaşından (1711) sonra yapılan Prut Antlaşması ile Azak, Osmanlı'ya yeniden geçti. 1736’da Rusya, Azak’ı yine aldı, Kırım’a girdi. 1739’da Belgrad Antlaşması ile Azak, Rusların oldu. 1769’da Osmanlı Devleti Hotin’de yenildi, Eflak ve Boğdan Ruslara bırakıldı. Sonraki dönemde Osmanlı İmparatorluğu, Eflak ve Boğdan'ı yeniden topraklarına kattı. Ayrıca, Kuban Nehri ağzından Güneyde Bzıb ağzına kadar uzanan Çerkesya kıyılarının denetimi, Anapa Kalesi ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu'nun eline geçti.[98] Daha sonraları 1774'te Küçük Kaynarca Antlaşması ile Ruslar Kırım’ı aldı. Fakat 1853-1856 tarihi savaşlarında Osmanlı İmparatorluğu büyük bir saldırı başlatmış, Rusya'ya nota verilmişti. Fakat Ruslar, Osmanlı sınırlarına ufak çaplı saldırılar başlatması üzerine padişah, savaş ilan etti ve savaşta Osmanlı Devleti Kırım'ı geri aldı. Bu çatışmada 80.000 kişi ölmüş, 40.000 kişi yaralanmıştır. 100.000'i hastalıktan olmak üzere toplamda 220.000 Rus askeri ölmüştür.[99]
1792’de Yaş Antlaşması yapıldı ve 1798’de iki devlet ittifak oldu, ittifak 8 yıl sürdü. Akka’dan sonra ikinci ittifak 1805’te yapıldı. Ancak barış uzun sürmedi, 1806’da başlayan savaş, 1812’de Bükreş Antlaşması ile bitti.
1827’de Osmanlı donanması, Navarin'de Fransa-İngiltere-Rusya ittifakınca yakıldı. 1829’da Ruslar batıdan Edirne’ye, doğudan Erzurum’a kadar Osmanlı’yı kuşattı. Edirne Antlaşması ile Osmanlı devleti, Balkanlar’da topraklarını kaybetti, Yunanistan bağımsız oldu.
Türk Kurtuluş Savaşı'nın başladığı dönemde Sovyet Rusya ile diplomatik ilişkiler geliştirildi.Kurtuluş Savaşı'nı silah yardımı gibi maddi düzeyde destekleyen Sovyet Rusyası'yla Batılı emperyalist devletlere karşı savaşım noktasında işbirliği yapıldı.[100]
Meclis'in açılmasından üç gün sonra Atatürk, Lenin'e bir mektup yazarak siyasi ve askeri nitelikli bağlaşmadan söz etti. Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin tarafından verilen yanıtlarda dostluk ve diplomatik ilişkinin kurulup geliştirilme dileği belirtildi.
11 Mayıs 1920'de TBMM, Moskova'ya Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey başkanlığında bir heyet gönderdi. Moskova'daki görüşmeler sonucu iki ülke arasında Mart 1921'de bir Dostluk Antlaşması imzalandı. Kars ve Ardahan Türkiye'ye; Batum ise Sovyetler Birliği'ne bırakıldı.
II. Dünya Savaşı bittikten sonra Sovyetler, Türkiye’ye nota verdi. Boğazlar’da üs ve doğudan toprak istedi. Bu sırada Türkiye savaşta tarafsız iken, savaş biterken Almanya ve Japonya’ya savaş ilan ederek Batı ittifakına girdi. 1952’de NATO’ya katılınca iki yıl sonra Sovyetler, isteklerinden vazgeçti. Sonrasında ise Soğuk Savaş başladı.
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Türkiye ve Rusya arasında müteahhitlik[101] ve bavul ticareti[102] gelişti. Sarp sınır kapısı açıldı. 1980'lerde başlayan doğalgaz anlaşmalarıyla Türkiye, Rusya'dan doğalgaz almaya başladı. Mavi Akım anlaşması yapıldı. Günümüzde Rusya'da 86.000 civarında Türk yaşamaktadır.[103]Türkiye'deki Rus sayısı ise 25.000 kadardır.[104]
18 Temmuz 2012 tarihinde Rusya devlet başkanıVladimir Putin ve Türkiye BaşbakanıRecep Tayyip Erdoğan, Kremlin'de görüştüler. Liderler ekonomik ilişkiler, nükleer enerji alanında ortak projeler ve buna ek olarak Suriye sorununu müzakere ettiler. Liderler, ortak basın toplantısında, görüşmelerle ilgili memnuniyetlerini dile getirdiler.
Suriye'de devlet başkanı Beşar Esad'ın değişmesini isteyen Batılı devletler ve ABD, Özgür Suriye Ordusuna silah ve cephane yardımı yaparken, krizin çözümünde Türkiye Cumhuriyeti, Suriye hükûmetine karşı çıkarken[110]Rusya ise Esad yanlısı olduğunu beyan etmektedir.
Türkiye, 2011 yılında patlak veren Suriye İç Savaşı nedeniyle hava savunma sistemlerini güçlendirmek için bazı girişimlerde bulunmuştur. Bu çerçevede, NATO'ya başvuran Türkiye, ABD, Almanya ve İspanya gibi müttefik ülkelerden geçici süreyle Patriot füzelerini tedarik etmiştir.[111] Ancak daha sonra ABD ve Almanya, Türkiye'ye konuşlandırdıkları Patriot'ları geri çekti.[112] Bunun üzerine Türkiye, ahiren üst düzey stratejik ilişkiler kurduğu Rusya'yla S-400 hava savunma sisteminin tedarikine ilişkin anlaşma imzaladı.[113]
Ekim 2019'da Rus devlet silah ihracatçısı Rosoboronexport Genel Müdürü Alexander Mikheev, S-400 hava savunma sisteminin Türkiye'ye tesliminin tamamlandığını açıkladı.[114]S-400 hava savunma sisteminin tedariki Türkiye-ABD ilişkilerinin bozulmasına neden oldu. Nitekim, 26 Kasım 2019'da ABD Dışişleri BakanıMike Pompeo, Türkiye'nin S-400 hava savunma sistemini test etmesine ilişkin olarak ABD'nin "Türkiye'ye net bir şekilde, S-400 hava savunma sistemini tam olarak operasyonel hale getirmesini istemediğini ilettiğini" söyledi.[115]Türkiye Cumhuriyeti Milli Savunma Bakanlığı, S-400 hava savunma sistemin Nisan 2020'de faal hale getirilmesinin planlandığını açıkladı.[116]
Türkiye ile Rusya'nın enerji alanındaki işbirliği 2015 yılında başlatılan TürkAkım projesiyle daha da ileri bir boyuta taşınmıştır. Yıllık 31,5 milyar metreküp doğalgaz taşıma kapasitesi olan boru hattı 8 Ocak 2020'de açıldı.[117]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 1.30 milyar $'dır.[119]
2019'da Türkiye'yi 207,108 Slovak ziyaret etmiştir.[119]
Slovakya’da yaklaşık 650 Türk yaşamaktadır.[120]
1948 yılında[121]Çekoslovakya ile Türkiye arasındaki ilişkiler, Türk işletmelerinin sahip olduğu mülklerin kamulaştırılması[121][122] konusundaki anlaşmazlıklar nedeniyle hızla kötüleşti.[121]
1993 yılında Türkiye, hem Slovakya'yı hem de Çekya'yı ayrı ve bağımsız bir devlet olarak resmen tanıdı.[123] Diplomatik ilişkiler ve Bratislava'daki Türk Büyükelçiliği 4 Ocak 1993'te kuruldu.[123]
Slovakya ve Türkiye, güçlü diplomatik bağlara sahiptir ve Slovakya'nın NATO İttifakına katıldığı 2004 yılından bu yana askeri alanlarında işbirliği yapılmaktadır.[72]
Türkiye ile Ukrayna'nın tarih boyunca tarihî, coğrafî ve kültürel yakınlıkları oldu. İki ülke arası diplomatik ilişkiler 1990'larda Türkiye'nin, Ukrayna'nın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biri olmasıyla başladı.
Türkiye ile Ukrayna arasındaki ilişkilerde Kırım Tatarları'nın da önemli bir rolü vardır.[126]
Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrasında Ukrayna'daki rejim değişikliği ile kurulan yeni Ukrayna devletini 16 Aralık 1991 tarihinde ilk tanıyan ülkelerden biri Türkiye Cumhuriyeti olmuş ve ikili ilişkiler olumlu seyretmiştir.[127] Bu dönemde, her iki tarafın da başta ticaret olmak üzere ikili ilişkileri geliştirme isteği ve iradesi artmıştır. 3 Aralık 1993 tarihinde onaylandıktan sonra, 3919 numaralı kanunun 8 Aralık 1993 tarihindeki 21782 sayılı Resmî Gazete de yayımlanmasıyla yürürlüğe giren "Türkiye Cumhuriyeti ile Ukrayna Arasında Dostluk ve İşbirliği Anlaşması" ikili ilişkileri olumlu seyrini pekiştirmiştir.[128]
2014 yılında Rusya'nın Ukrayna'ya bağlı olan Kırımı işgal etmesi[129] üzerine Türkiye taraflara itidal çağrısı yapmıştır. Daha sonra Ukrayna, Türkiye'den yardım istemiştir. Türkiye bu konuda hamleler yapmış,[130] Rusya ile birebir görüşmeler yapılmış ve olumlu sonuçlar alınmıştır. Genel olarak Türkiye, Rusya'nın Kırım'a olan müdahalesini "işgal" şeklinde nitelendirmiştir. 2016 yılında Ukrayna devlet başkanı Petro Poroşenko ile Türkiye'de buluşan Recep Tayyip Erdoğan, Kırım sorunu için: "Türkiye, Kırım'ın gayrimeşru ihlakını tanımamıştır, bundan sonra da tanımayacaktır." ifadelerini kullanmıştır.[126]
2015 yılında sınır ihlali gerçekleştirdiği iddiasıyla Türk Hava Kuvvetleri tarafından Rus Su-24 uçağının düşürülmesinin akabinde Rusya ve Türkiye arasında diplomatik ve ticari kriz yaşanmış, Rusya hükûmeti Türkiye'ye karşı ticari yaptırım uygulama kararı almış, Ukrayna hükûmeti ise yaşanan krizin ardından Türkiye'ye destek vermiştir.[131] Şubat 2016'da ise Ukrayna ve Türkiye ortak askerî araç ve silah üretimi konusunda anlaştı.[132]
Afrika
Türkiye şu anda Afrika ülkelerine en çok yardım sağlayan ülkelerden birisidir.[kaynak belirtilmeli] Özellikle Müslüman Afrika ülkelerinde sevilen bir ülkedir.[133]
Faaliyetler
TürkiyeAfrika ülkelerindeki sorunları çözmek için "Afrika'nın sorunlarına Afrikalı çözümler" ilkesi ile hareket etmektedir.[133]
1992 yılından, 2020 yılına kadar 13.119 Afrikalı öğrenci Türkiye'de lisans, lisansüstü ve doktora eğitimi almıştır.[133]
Ticaret
Türkiye'nin, Afrika ülkeleri ile ticaret rakamları 2003 yılında 5,4 milyar $ seviyelerindeyken bu sayı 2020 itibarıyla 25,3 milyar $ bandına çıkmıştır.[133] 2003 yılında Sahra Altı Afrika ülkeleri ticaret 1,35 milyar $ seviyelerindeyken 2020'den sonra bu sayı 10 milyar $'a çıkmıştır.[133]
1970'ler
Türkiye'nin Sahraaltı Afrika ülkelerine yönelik ilk açılımı 1978-79 yıllarında gerçekleşmiştir. Bu amaçla Dışişleri Bakanlığı'nda Afrika işlerine bakacak bir daire kurulmuş ve ekonomik ilişkileri geliştirme ağırlıklı çalışmalara başlanmıştır.
Afrika ülkeleriyle ekonomik ilişkileri geliştirmek için kamu ve özel kesim temsilcilerinden oluşan bir heyet 12-18 Şubat 1979 tarihlerinde Nijerya ve Kenya'yı ziyaret etmiş, daha sonra da üç gruba ayrılarak Uganda, Etiyopya ve Sudan'da temaslarda bulunmuştur. Aynı dönemde Tanzanya ve Somali'de büyükelçilikler açılmış, Zimbabwe'nin bağımsızlığı için mücadele eden örgütlere yardım sağlanmıştır.[134]
2000'ler
Türkiye, 2002'de kurulan Afrika Birliği'nin, 2005 yılında gözlemci üyesi, 2008'de ise stratejik ortağı olmuştur.[133][135]
Türkiye'nin Afrika'ya açılma politikası 2013 yılına kadar başarılı şekilde sürdürülmüş ve Türkiye bu doğrultuda Afrika ortaklık politikasına başlamıştır.[133]
Türkiye'nin 2002 yılında 12 Afrika ülkesinde büyükelçiliği bulunurken bu sayı 2019'da 42'ye yükselmiştir.[133] 2008 yılında Türkiye'de 10 Afrika ülkesinin büyükelçiliği bulunurken, 2019 yılında da bu sayı 36'ya çıkmıştır.[133] Son olarak Sierra LeoneTürkiye'de büyükelçilik açmıştır ve Ankara'daki büyükelçilik sayısı 37 olmuştur.[133]
Türkiye-Cezayir arasındaki 500 yıllık dostluğun sembollerinden biri olan Cezayir'deki Ketchaoua Camii, 2017 yılında Türk sermayesi ile restore edilmiştir. Restorasyon, Türkiye Başbakanı
Recep Tayyip Erdoğan'ın 2006 yılında Cezayir ziyareti sırasında imzalanan "Dostluk ve İşbirliği Anlaşması'na ilişkin projelerden biri olarak tarihe geçmiştir.
Cezayir tarafının talebi üzerine başkent Cezayir’deki Keçiova Camii'ne ilaveten tarihi Kasaba mahallesindeki evlerin bir bölümünün ve Oran vilayetindeki Bey Sarayı ile Paşa Camii’nin
restorasyonunun da ülkemizce yapılması kararlaştırılmıştır.
Cezayir, Türkiye'ye bağımlı pozisyonda yer almaktadır. Türkiye, Cezayir'i uluslararası alanda korumaktadır ve ülkeye yardım etmeye devam etmektedir.[137]
1798 yılında Fransa eyalete çıkarma yapmıştır. 1805 yılında vali olan Kavalalı Mehmet Ali Paşa bağımsız olarak hareket etmeye başlamış 1833'te Konya'da 1839'da Nizip'te Osmanlı ordusunu mağlup
İngiltere 1882'de Mısır'ı işgal etmiştir. Fakat, Osmanlı Devleti, Mısır'daki egemenliğinden vazgeçmeyerek Mısır hükûmetini ve Hıdiv'i İngiltere'ye karşı savunmasız bırakmamış, en azından kolay lokma yapmamış,
1914 yılında I. Dünya Savaşı'nın başında İngiltere Mısır'ı ilhak ettiğini açıklamıştır. Lozan Antlaşması'nın 17. maddesinde "Türkiye'nin, Mısır ve Sudan üzerindeki bütün hak ve dayanaklarından feragatinin hükmü
5 Kasım 1914 tarihinden geçerlidir." hükmü yer almıştır.
2013 Mısır askerî darbesinin ardından iki ülke arasındaki ilişkiler gerginleşmiş ve iki ülkenin diplomatik ilişkileri maslahatgüzar seviyesine gerilemiştir. İlerleyen dönemlerde ise cumhurbaşkanı
Recep Tayyip Erdoğan ve başbakan Binali Yıldırım, askerî müdahaleyi darbe olarak nitelendirmiştir. Erdoğan Sisi’yi “tiran” olarak nitelemiştir, Sisi ise "Türkiye içişlerimize karışmayı bırakmalı"
Türk eşyalarını almaya tercih edilmesinde karar vermiştir.
Muammer Kaddafi birçok konuda Türkiye'nin lehine politika yönetse de Kürt bağımsızlığını desteklemiştir. Bu destekleme sonucunda Türkiye-Libya ilişkileri zarar görmüştür.
Türkiye, Fransa cumhurbaşkanıSarkozy'yi Libya halkının özgürleşmesi konusunda Fransız çıkarlarını sürdürmekle suçladı[146] ve 20 Mart'ta gözlemci bir tutum aldı.[147] Türkiye, 2011 yılında Libya
ile ilişkileri kesen ilk ülkeler arasında yer aldı ve Kaddafi'ye görevi bırakmasını ve sürgüne gitmesini teklif etti.[148] Kaddafi ise bunu reddetti.[149]
Hafter'in Türkiye karşıtı tutumu, Türkiye ile Tobruk hükûmeti arasında süren düşmanlığa katkıda bulunmuş, Türkiye de Trablus'taki hükûmete silah ve mühimmat taşımıştır.[150][151]
2 Ocak 2020'de Türkiye Büyük Millet Meclisi, başkentte BM tarafından tanınan hükûmeti desteklemek için Libya'ya asker yerleştirme tasarısını onayladı. Mevzuat 325-184 oyla kabul edildi, ancak
konuşlandırmanın ayrıntıları miktar ve zamanlama açısından henüz açıklanmadı.[152] 6 Ocak'ta Türk birlikleri Libya'ya gönderilmeye başladı.[153] 8 Ocak 2020'de Türkiye cumhurbaşkanları
Tayyip Erdoğan ve Hafter'i destekleyen Rusya devlet başkanıVladimir Putin arasındaki görüşmelerden sonra, Türkiye ve Rusya Libya'daki tüm tarafları 12 Ocak gece yarısından itibaren ateşkes ilan etmeye çağırdı.[154]
16. yüzyılda Portekiz ile karşılaşan Fas. O dönemde Osmanlı İmparatorluğu padişahı III. Murad'dan yardım istemiştir. Bu isteğe olumlu yanıt veren Murad; 10 bin yeniçeri
ve 34 sahra topu ile Fas'a yardımda bulunmuştur.[158]
[[ملف:Turkish and Tunisian prime ministers.jpg|bağlantı=https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Turkish_and_Tunisian_prime_ministers.jpg%7Cküçükresim%7CRecep Tayyip Erdoğan ve Ali Larayedh.]]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 52.2 milyon $'dır.[169]
Türkiye, TİKA ve Türk Kızılayı aracılığıyla sağlık, gıda, eğitim, bilim, ulaşım gibi çeşitli alanlarda Burkina Faso’ya kalkınma yardımlarında bulunmaktadır.
İki ülke arasında vize muafiyeti anlaşması vardır.[170]
Ancak kısa bir süre sonra ilişkiler normale dönmüştür.[172]
1972'de Burundi'deki Tutsi ağırlıklı hükûmet ve ordu tarafından ülkedeki Hutulara karşı işlenen katliamın akabinde ilişkiler tekrar kötüleşti.[172][173]
2000 yılında, Türk diplomatik misyonlarının Arusha Barış Mutabakatı'nı güçlü bir şekilde desteklemesiyle ikili ilişkiler yeniden canlandı.[174]
Türkiye, Burundi'den kahve ithal etmektedir. Ayrıca Türkiye çeşitli uluslararası yardım programlarıyla Burundi'ye destek sağlamaktadır.[175]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019 'da 5.81 milyon $'dır.[178]
Türkiye, OAC’ye yönelik olarak başta TİKA, Kızılay, AFAD, Türkiye Diyanet Vakfı ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlarımız aracılığıyla olmak üzere çok sayıda insani yardım, bağış, altyapı restorasyonu, kira desteği gibi yardım faaliyetleri gerçekleştirilmiştir.[144]
1992 yılından bu yana Türkiye Bursları kapsamında Türkiye'de OAC’den öğrencilere eğitim imkanı sağlanmaktadır.[144]
Türkiye, OAC'de camileri ve hastaneleri yenilemektedir.[144]
Osmanlı İmparatorluğu, 18 yüzyılda, Çad bölgesindeki Müslüman nüfusa askeri eğitim verme amaçlı birlik göndermiştir. Bu bölgeye giden birliklerden bazı askerleri geri dönmemiştir. Bu sebepten dolayı şu anda kendini Osmanlı torunu olarak tanımlayan Çad vatandaşları vardır.[180]
Osmanlı, Fizan Sancağı ve Trablusgarp Eyaleti'ne bağlı olarak sahraaltı Afrika ile ilişkilerini sürdürmüştür.[181]
19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
Çad bağımsızlığını ilan ettiği yıl Türkiye, Çad'ı tanımıştır.
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 410 milyon $'dır.[189]
2016 yılında Fildişi Sahili ve Türkiye arasında eğitim, güvenlik, ekonomi, teknoloji ve kalkınma alanlarında dokuz belge imzalanmıştır.[190]
Türkiye ile Fildişi Sahili arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin ahdi temelini 2005 yılında imzalanan Ticaret Anlaşması ile Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması oluşturmaktadır.[190]
İki ülke arasındaki ilk resmî diplomatik ilişkiler Cibuti'nin 1977'de Fransa'dan bağımsızlığını ilan etmesiyle başlamıştır.[133]
Kasım 2019'da Türkiye Diyanet Vakfı tarafından yaptırılan "Cibuti 2. Abdülhamid Han Camii" resmî bir törenle açıldı.[196]
Türkiye Bursları kapsamında Cibuti’ye yüksek öğrenim bursları tahsis edilmektedir. 1992 yılından günümüze 243 Cibutili öğrenciye burs tahsis edilmiştir. 2019-2020 akademik yılında Cibuti’ye tahsis edilen burs sayısı 16’dır.[195]
Eritre-Türkiye ilişkileri, 1993'te Eritre'nin bağımsızlığını ilan etmesi üzerine, Türkiye'nin, Eritre'yi tanıyan ilk ülkelerden birisi olmasıyla başlamıştır.[200]
2019-2020 akademi yılında 15 Eritreli öğrenci Türkiye Bursu ile Türkiye'de eğitim almaya başlamıştır.[200] 1992 yılından bu zamana kadar Eritre'den, Türkiye'ye 132 öğrenci gelmiştir.[200]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 310 bin $'dır[203]
Türkiye, özel mülkiyetin kamulaştırılmasına karşı çıkan [204] ve Svazi toplulukları arasındaki kavgayı bitiren Sobhuza'yı destekledi.[205]Türkiye Sobhuza’nın bölgenin ekonomik kalkınması için Beyaz yerleşimcilere ihtiyaç duyduğu yönündeki iddiasına açıkça katılmasa da, sahibinin ırkından bağımsız olarak özel mülkiyetin korunması gerektiğini savundu.[205]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 40 milyon $'dır.[210]
Türkiye Maarif VakfıGabon'da okullar işletmekte ve 1992'den beri Gabonlu öğrencilere burs vermektedir.[211]
Türkiye, Bongo'nun cumhurbaşkanlığa gelmesinden sonra Gabon'un ekonomik genişlemesini destekledi ve Transgabonais Demiryolu'nun yukarı Ogooué Nehri vadisi bölümünün inşaası sırasında teknik uzmanlıkla işbirliği yapmıştır.[212]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 136 milyon $'dır.[219]
Fransa, Türkiye veya Amerika Birleşik Devletleri'nin Gine'ye herhangi bir yardım sağlaması veya herhangi bir ticari ilişki kurması durumunda de Gaulle'ün NATO'dan ayrılmaya hazır olacağı yönünde zorla tehdit etti. Bu nihai sonucun ardından Başkan Eisenhower, Gine'nin dış yardım taleplerini kabul etmeyi reddetti. Türkiye de Gaulle’ü aşırı olmakla suçladı ancak Gine’ye yardım sağlamaktan kaçındı.
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 192 milyon $'dır.[226]
Birinci Liberya İç Savaşı ve İkinci Liberya İç Savaşı'nın ardından Dünya Bankası, IMF ve Afrika Kalkınma Bankası konsorsiyumu[227] ile işbirliği yapan Türkiye, Liberya'nın 3,4 milyar ABD doları tutarında dış borcunu ödemek için para topladı ve ülkenin yeniden inşaasına yardım etmek için 75 milyon ABD doları bağışladı.[228]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 21 milyon $'dır.[234]
Rodezya ve Nyasaland Federasyonu'nun kurulmasının tartışıldığı görüşmelerde Malavi'deki siyahi çoğunluk,[235] federasyonun Afrikalılara değil Avrupalı yerleşimcilere[236] fayda sağlayacağını savunarak federasyonu desteklemedi. Türkiye, 1953 yılında Rodezya ve Nyasaland Federasyonu'nun kurulmasından duyduğu endişeyi dile getirmiş ve çoğunluğu kapsayan bir ülke yaratmayı amaçlayan Nyasaland Afrika Kongresi'ni diplomatik olarak desteklemiştir.[237] 1958'de Nyasaland Afrika Kongresi üyesi Dr. Hastings Banda cezaevine gönderildi. Türkiye, Hastings Banda'nın suçlu olmadığını belirten 1959 Devlin Komisyonu'nu desteklemiştir.[237]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 76.5 milyon $'dır.[162]
Türkiye'de "Türkiye Bursları" kapsamında Mauritiuslu öğrencilere yüksek öğrenim bursu tahsis edilmektedir. 1992 yılından günümüze 54 öğrenciye burs sağlanmıştır.[239]
Türkiye Dışişleri Bakanlığının Diplomasi Akademisince her yıl düzenlenen Uluslararası Genç Diplomatlar Eğitim programı kapsamında, şu ana kadar Mauritius’tan 4 diplomat Türkiye'de ağırlanmıştır.[239]
İkili ekonomik ilişkilerin hukuki altyapısını tesis etmek amacıyla çalışmalar sürmektedir. İki ülke arasında Serbest Ticaret, Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması ile Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşmaları imzalanmıştır.[239]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 245 milyon $'dır.[240]
İki ülke arasındaki ilişkiler, Moritanya’nın bağımsızlığını kazandığı 1960’ı takip eden yarım yüzyıllık süreçte oldukça zayıf seyretmiş ve ülkenin ilk cumhurbaşkanı Muhtar Veled Dâde’nin 1974’te Türkiye’yi ziyareti dışında üst düzey bir ilişki kurulmamıştır.[14]
Moritanya’da az sayıda Türk firması inşaat, balıkçılık ve mobilya sektörlerinde faaliyet göstermektedir ancak ülke sahip olduğu potansiyelle Türk iş adamları için yeni ve büyük bir pazar potansiyeli taşımaktadır. Özellikle Moritanya’nın sahip olduğu zengin balık varlığı bu bakımdan dikkate değerdir.[14]
Türkiye, TİKA aracılığıyla çeşitli alanlarda Moritanya’ya kalkınma yardımlarında bulunmaktadır.[14]
Türkiye Maarif VakfıMoritanya’da eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunmaktadır. Moritanyalı öğrencilere 1992’den bu yana Türkiye Bursları verilmektedir.[14]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 153 milyon $'dır.[241]
İki ülke arasındaki ilişkilerin hukuki zemininin kurulması amacıyla başta ekonomik olmak üzere, her alanda anlaşmaların imzalanması için çalışmalar sürdürülmektedir. Bugüne değin Mozambik ve Türkiye arasında Hava Ulaştırma Anlaşması imzalanmıştır.
Doğal kaynaklar bakımından son derece zengin olan Mozambik’le sanayi ve teknolojik açıdan daha gelişmiş Türkiye arasındaki ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi için büyük bir potansiyel mevcuttur. Türkiye'nin Mozambik'te 40’a yakın firması ve bu firmaların 200 milyon Dolar civarında yatırımı bulunmaktadır.
Türkiye, Namibya kurulduktan sonra ülkenin bağımsızlığını savundu ancak birçok ülke, ülkenin Sovyetler Birliği ile müttefik olan Sam Nujoma yönetimindeki hareketini desteklemekten vazgeçti.[243]
Türkiye Bursları kapsamında, 1992 yılından bu yana 12 Namibyalı öğrenciye burs tahsis edilmiştir.[244]
19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Osmanlı'nın Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
2012 yılından bu yana 2 ülke arasında 29 uluslararası anlaşma imzalanmıştır.[247]
Parlamentolararası ilişkiler bağlamında, TBMM ve Nijer Ulusal Meclisi bünyesinde Dostluk Grupları mevcuttur.[246]
Türk Sivil Toplum Kuruluşları Nijer’de aktif durumda olup, su kuyuları açmakta, ücretsiz sağlık hizmetleri vermekte ve halka gıda dağıtmaktadırlar.[246]
Her yıl 50 Nijerli hastaya Türkiye de ücretsiz tedavi imkânı sunulmaktadır.[246]
İki ülkenin ticaret hacmi 2019'da 726 milyon $'dır.[248]
Nijerya ve Türkiye, İİT ve D-8'e üyelikleri aracılığıyla işbirliği yapmaktadır.[249]
Nijerya ve Türkiye birçok ulusal problemde batı yanlısı anlayışı ile ortak hareket etmiştir.
Nijerya İç Savaşı'na kadar Nijerya ve Türkiye çok güçlü ilişkilere sahipti. Bu güçlü ilişki, Nijerya İç Savaşı sırasında zayıfladı.[250]Türkiye iç savaş sırasında tarafsız kaldı[250] ve [250] iki tarafa da silah satmayı reddetti. İlişkiler 1990'ların başında dış politikada yakın işbirliği ile yeniden gelişti.[251]
1990 yazında Irak'ın Kuveyt'i işgaliyle başlayan Körfez krizi sırasında iki ülke işbirliği yaptı.[251] Her iki ülke de BM politikasının aktif bir destekçisi oldu.[251]
Türkiye Bursları kapsamında, 1992’den bu yana Nijeryalı öğrencilere burs verilmektedir.[252]
Türkiye, barışı koruma misyonunun artık Ruanda'nın güvenliğiyle her zamankinden daha alakalı olduğunu savunarak, BM'yi 270 askerin Ruanda'da kalmasına izin vermeye ikna etmek için BM BüyükelçisiMadeleine Albright ile işbirliği yaptı.
Son dönemlerde en çok gelişen Afrika ülkelerinden birisi olan Ruanda'ya en çok yatırım yapan ülkelerin başında Türkiye gelmektedir.
Ruanda’ya, Türkiye Bursları kapsamında her yıl yüksek öğrenim bursu tahsis edilmektedir. 2019-2020 akademik yılında lisans, yüksek lisans ve doktor öğrencilerinden oluşan 35 Ruanda vatandaşına burs verilmiştir. 1992 yılından bu yana toplam 180 Ruandalı öğrenci hükümet burslarından faydalanmıştır.[256]
Türkiye ve Senegal tarihsel olarak çok dostane ilişkilere sahiptir.[260]
Türkiye, Fransa'nın sömürge desteğini terk etmesiyle aynı zamana denk gelen 1966-1973 Sahel kuraklığını yaşarken Senegal'e yardım etti.[261]
Türkiye, Senegal'deki nüfus artışının[262] ekonomik büyümeyi çok geride bıraktığının görüp, Maarif Vakfı aracılığıyla Senegal'de okullar inşa etti.
Türkiye Maarif Vakfı Senegal'de okullar işletiyor ve Türk Hükûmeti 1992'den beri Senegalli öğrencilere burs veriyor.[263]
Türkiye, parlak bir başbakan olarak kabul edilen Abdou Diouf'u destekliyordu. Türkiye, Abdou Diouf'un 1983 seçimlerinde 13 siyasi partinin daha aday olmasına izin verdiği siyasi süreci serbestleştirmesini destekledi.[264]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 54 milyon $'dır.[267]
Sierra Leone, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 1645 sayılı karar muvacehesinde oluşturulmuş olan Barış İnşa Komisyonu Sierra Leone Konfigürasyonunda Türkiye'nin de yer almasını istemiş ve bu amaçla BM nezdinde yapılan başvuru uygun görülerek Türkiye Nisan 2012’de bu Konfigürasyonun üyesi olmuştur.[268]
Ekim 2012’de imzalanan Ticari, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması Türkiyetarafından onaylanmıştır. Anlaşmanın Sierra Leone tarafının da onaylamasını takiben yürürlüğe girmesiyle Karma Ekonomik Komisyonu mekanizması da hayata geçecektir.[268]
Türk denizci Ali Beğ'in Somali filosu ile iş birliği yapmasıyla 1580'li yıllarda ilişkiler zirveyi görmüştür. Ali Beğ, Somali filosu ile birlikte Portekiz İmparatorluğu'nun Güneydoğu Afrika'da tuttuğu topraklara saldırılara katılmıştır.[274] Bu saldırılar neticesinde Mombasa, Kilwa Kisiwani ve Pate gibi önemli bölgeler Portekiz İmparatorluğu'nun elinden çıkmıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda da varlığını sürdüren Ajura İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu'nun sikke modeline benzer bir sikke modeli kullanarak Portekiz İmparatorluğu'nun Hint Okyanusu'nda kurmuş olduğu ekonomik güce meydan okumuştur bu sayede Portekiz İmparatorluğu'na karşı ekonomik bağımsızlığını ilan etmiştir.[275]
Günümüzde iki ülke arasında ilişkiler oldukça gelişmiş olup TürkiyeSomali hükûmetinin iş birliği ile ülkede altyapı ve yardım projeleri gerçekleştirmektedir.[272]
Türkiye, Somali İç Savaşı sonrası Somali makamları ile iş birliğini ve diyaloğu sürdüren ender ülkelerden birisi haline getirmiştir.[277]
Somali'de 20 yıl sonra yapılabilen 2012 seçimleri ile birlikte Hasan Şeyh Mahmud seçimi kazanmış, cumhurbaşkanı seçilmiştir. Türk makamları Hasan Şeyh Mahmud'un seçilmesini olumlu karşılamış, ilişkileri aynen devam ettirmiştir.[278]
[278] Mayıs 2013'te İstanbul'da Türkiye-Somali destekli şekilde bir forum başlatılmış, hem Türk şirketlerinin hem de Somali şirketlerinin ortak çalışması, iki ülkenin yatırım alması gibi konularda uzlaşı sağlanmıştır. 25 Ocak 2015'te Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip ErdoğanSomali'nin başkentine yeniden ziyaret gerçekleştirmiştir. Bu ziyarette Türkiye destekli kalkınma projeleriyle ilgili açılışları gerçekleştirmiştir.[279] Bu projelerden birisi Digfer Hastanesi'nin açılışıdır, bu hastane açılıştan sonra "Erdoğan Hastanesi" veya "Türk Hastanesi" isimleriyle anılmıştır.[280][281]
2013 yılında Mogadişu Limanı, 20 yıllık süreyle Türk bir şirkete kiralandı.[270] 2014 yılında liman tamamen Türk şirketlerin kontrolüne bırakıldı. Limandan elde edilen gelirin %55'i Somali'nin hazinesine gidecekken %45'ini Türk şirketin alması kararlaştırıldı.[271]
2010 yılında varılan askeri anlaşma 2014 yılında geliştirildi. Somalili askerlerin Türkiye'de eğitim görmesi, Türkiye'nin Somali'de askeri üs kurması gibi kararlar alındı.[283]
2015 yılında Dışişleri Bakanlıkları nezaretinde yeni kalkınma projeleri imzalandı. Yeni askeri, idari ve ticari anlşamalar içeren bu anlaşmayla birlikte Türkiye-Somali ilişkileri zirve noktalarına ulaştı.[284]
İki ülkenin ilişkileri pek eskiye dayanmamaktadır. İlişkiler 27 Şubat 1993 tarihinde Güney Afrika Cumhuriyeti'nin, Türkiye'de büyükelçilik açması ile başlamıştır.[288]
Türkiye'nin, Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki 600 milyon $'dan fazla yatırımı genelde madencilik sektörü ile bağlantılıdır.[288]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 3.2 milyon $'dır.[289]
19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Osmanlı'nın Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
Türkiye, 2011'de Güney Sudan'ın Sudan'dan ayrılmasıyla bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden birisidir. Bağımsızlığın akabinde Juba'daki Türk Başkonsolosluğu büyükelçilik statüsüne yükseltildi.
İki ülke Nisan 2017’de ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirmek amacıyla "Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması" imzalamıştır.[290]
Türkiye tarafından Güney Sudan’da TİKA eşgüdümünde, kapasite artırımı ve teknik işbirliği çalışmalarına öncelik verilmektedir.[291]
Eğitim işbirliği bağlamında ve Türkiye Bursları kapsamında, Güney Sudan’dan 2019-2020 döneminde 26 öğrenciye burs verilmiştir. Bugüne kadar toplam 140 Güney Sudanlı öğrenciye burs sağlanmıştır.[291]
Osmanlı İmparatorluğu'ndan bu yana iki ülke arasında önceki tarihsel bağlara sahip olan nispeten yakın bir ilişki yaşamışlardır. Bu tarihsel bağ nedeniyle, Sudan ve Türkiye, diğer Arap devletleriyle karşılaştırıldığında çok az da olsa bir Osmanlı mirasını paylaşmaktadır.
1870'lerden itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflaması, Muhammed Ahmed'in Osmanlı yönetimine karşı başlattığı isyanın yolunu açtı.[294]Muhammed Ahmed kendini Mehdi olarak ilan ettikten sonra, Britanyalı komutanlar altında Osmanlı İmparatorluğu'nun Sudanlı Mehdilere karşı ağır askeri yenilgisiyle sonuçlanan Mehdi Savaşı'nı başlattıktan sonra, hem Mısırlılardan hem de Osmanlılardan gelen öfkeyle karşılandı.[295]Herbert Kitchener tarafından yeniden düzenlenen Osmanlı ordusu, 1890'lara kadar Osmanlı ve Mısır güçlerini toplayarak pahalı ve kanlı bir savaşla Sudan'ı fethetti.[296]
19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Osmanlı'nın Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
Sudan'ın 1956'da Mısır'dan bağımsızlığının ardından Türkiye ile diplomatik ilişkiler kurdu ve Türkiye, Sudan'da büyükelçilik açan ilk ülkeler arasında yer aldı. Bununla birlikte, 20. yüzyılın sonlarında Sudan-Türkiye ilişkileri, Türkiye'nin Orta Doğu ve Balkanlar'a daha fazla ilgi duyması, Sudan'ın yaşadığı siyasi kargaşalar, uzaklığı ve ilgi eksikliği ile nedeniyle pek gelişemedi. Buna rağmen, ilişkiler Cafer Nimeyri yönetiminde nispeten iyi ilişkilere sahipken Ömer el-Beşir yönetiminde 1990'lardan 2000'lere kadar soğuktu.[298]
Yıllar süren ilişkilerin ihmal edilmesinden sonra, Recep Tayyip Erdoğan döneminde Türkiye, dikkatini ilişkilerini güçlendiren Sudan da dahil olmak üzere Afrika'ya yönlendirmeye başladı ve Türkiye, Sudan'daki varlığını artırdı. En dikkat çekenlerden biri, Sudan adası Sevakin'in, Mısır ve Suudi Arabistan gibi bölgesel rakiplerin şüphelerle tepki gösterdiği 99 yıllık bir sözleşme ile Türkiye'ye kiralanmasıdır.
Türkiye, hükûmet karşıtı protestolar sırasında Ömer el-Beşir yönetimindeki Sudan hükûmetine destek verdi ve Sudan'a protestocularla savaşmak için yardım, mühimmat ve destek gönderme sözü verdi.[299]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2015'ta 151 milyon $'dır.[300]
Türkiye Bursları kapsamında Tanzanyalı öğrencilere yükseköğrenim bursları tahsis edilmektedir. 2019-2020 eğitim yılında Türkiye Burslarından yararlanmaya hak kazanan öğrencilerin sayısı 27 olmuştur.[301]
Recep Tayyip Erdoğan Doğu Afrika turu kapsamında 22-23 Ocak 2017 tarihlerinde Tanzanya’yı ziyaret etmiştir ve bu ziyaret sonucunda 10 Anlaşma imzalanmıştır.[301]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2018'de 40 milyon $'dır.[304]
19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Osmanlı'nın Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[182]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2019'da 23 milyon $'dır.[305]
İki ülke, işbirliği ilişkilerini geliştirmek üzere tarım, turizm, sağlık, altyapı/konut gibi alanlarda teknik düzeyde yakın çalışmalar yürütmektedir.[306]
TürkiyeZambiya’nın kalkınma gündemine ülkenin 7. Ulusal Kalkınma Planına (2017-2021) uygun çerçevede kapasite geliştirme ve kurumsal yapılandırma kapsamında katkı sunmaktadır.[306]
TİKA aracılığıyla çeşitli alanlarda Zambiya’ya kalkınma yardımında bulunmaktadır.[306]
Türkiye tarafından Zambiyalı öğrencilere 1992’den bu yana Türkiye Bursu verilmektedir.[306]
İki ülke arasındaki ticaret hacmi 17 milyon $'dır.[307]
TİKA aracılığıyla çeşitli alanlarda Zambiya’ya kalkınma yardımında bulunmaktadır.[308]
Türkiye tarafından Zambiyalı öğrencilere 1992’den bu yana Türkiye Bursu verilmektedir.
Okyanusya
Türkiye'nin Okyanusya ülkeleri ile etkileşimi tarihsel olarak Suriye ve Lübnan bölgelerinden Avustralya'ya yapılan göçlerle başlamıştır. I. Dünya Savaşı'nda Anzak birliklerinin Gelibolu'daki serüveni, savaş sonrasında ilişkileri olumlu etkilemiş, Avustralyalı devlet adamlarıyla asker ailelerinin Gelibolu’daki anıt mezarları ziyaretleri ile iki ülke ilişkileri ileri dönemde de artarak gelişmiştir.
Diplomatik ilişkiler ise 1967-1968 yıllarında karşılıklı açılan büyükelçilikler ile başlamıştır. 23-25 Nisan 2015 tarihlerinde İstanbul ve Çanakkale’de gerçekleştirilen Çanakkale Savaşları ’nın 100. Yıldönümü Anma Etkinliklerine katılmak üzere dönemin Avustralya Başbakanı Tony Abbott Türkiye'yi ziyaret etmiştir. Ayrıca dönemin Yeni Zelanda Başbakanı John Key, anma etkinlikleri kapsamında İstanbul’da düzenlenen Barış Zirvesi’nde ana konuşmacılardan biri olmuştur. 10 binden fazla Yeni Zelandalı ve Avustralyalının katıldığı Anzak Günü törenleri de başarıyla gerçekleştirilmiştir.[309][310][311]
Atatürk'ün Anzaklar'a notu, Çanakkale
Uluslararası örgütler
Sosyal
Kuruluş
Üyelik durumu
Üye olduğu tarih
Asya Karşılıklı Tedbir ve Güvenlik Önlemleri Konferansı
II. Dünya Savaşı öncesinde Çekoslovakya'nın ve Arnavutluk'un işgallerinden endişelenen Türk hükûmeti, 1939'da İngiltere ve Fransa ile ortak bir bildiri yayımladı. 19 Ekim 1939'da Ankara'da bu iki devlet ile Türkiye arasında ittifak kuruldu.[313][314] Buna göre Akdeniz'de bir savaşın olması halinde üç devlet yardımlaşacaktı. Maddeler arasında askerî ve maddi yardımdan da bahsedilmekteydi. Ancak savaş zamanı Türkiye, Sovyet Rusya unsurunu gerekçe göstererek savaşa fiilen katılmadı.[314] 25 Mart 1941 tarihinde Türkiye ile Sovyet Rusya arasında saldırmazlık halini duyuran bildiri yayımlandı.[315] Aynı yıl Nazi Almanyası ile Sovyet Rusya arasında saldırmazlık paktı geçerliyken Balkan Seferi başladı. İşgal ihtimali üzerinden baskı yapan Müttefiklere rağmen Türkiye çatışmaya girmedi ve Alman büyükelçisi Von Papen aracılığıyla diplomatik ilişkiler geliştirildi; 18 Haziran 1941'de Türk-Alman Dostluk Paktı imzalandı.[316][317]
Aynı zamanda Almanya'ya 90.000 ton krom madeninin satımı başladı, bunun karşılığında Türkiye'nin silah ve araç ihtiyacı Almanya tarafından karşılanacaktı.[316][318] İmzalanan antlaşmadan dört gün sonra Barbarossa Harekatı başladı; 12 Temmuz 1941'de İngiltere-Sovyet Rusya ortak hareket antlaşması imzalandı.[319] Bu harekâtın ardından Alman Dışişleri Bakanı Ribbentrop, büyükelçi aracılığıyla Alman kuvvetlerinin Türkiye üzerinden Kafkaslara ve Irak'a sevkiyatı için baskı yapmaya başladı, bu isteğin yerine getirilmesi halinde Türkiye'ye Balkanlar'da bazı toprakların ve Ege'de bir adanın teslim edileceği taahhüt edildi.[320] Her iki tarafın baskılarına rağmen Türkiye savaşa girmedi, bu süre zarfında Almanya, Stalingrad Muharebesi'ni kaybetti ve Türkiye'nin denge politikası devam etti. İki tarafla imzalanan saldırmazlık paktlarına rağmen Türkiye temkinli davranmaktaydı; zira komşu ülke İran, saldırmazlık paktına rağmen Ağustos 1941'de Sovyet-İngiliz ortak saldırısına uğradı, aynı şekilde saldırmazlık paktı imzalanalı 2 yıl olmadan Almanya da Sovyet Rusya'ya saldırmıştı.[321] 14 Ocak 1943'te Müttefik devlet başkanlarının katılımıyla Casablanca Konferansı düzenlendi, konferansta Türkiye'nin güçlendirilmesi ve savaşa sokulması kararlaştırıldı.[322][323] Amaç, Nazi Almanyası'nın uydu devleti Romanya'daki petrol kuyularını vurmaktı.[322] Konferanstan sonra ABD'nin diplomatik ve maddi temasları İngiltere üzerinden kurmayı tercih etmesi Türkiye'de tepkiyle karşılandı.[322]Balkanlar'da yeni bir cephe açılmasını düşünen Churchill, bu cephede MüttefiklereTürkiye'nin de destek vermesini sağlamak için 30 Ocak 1943'te Adana'ya geldi.[324]Adana'nın 23 kilometre dışında bulunan Yenice istasyonunda bir tren vagonunun içinde yapılan Yenice görüşmelerinde, Sovyetler'e olan güvensizlik ve Türk ordusunun donanımsızlığı gerekçeleriyle Churchill'in talepleri reddedildi.[324] Bölgede varlığı devam eden Almanya ile ilişkileri zayıflatmamak için basın yoluyla Türkiye'nin dış politikada değişime başvurmayacağı açıkça ifade edildi.[325] 1943'ten sonra Müttefiklerin baskıları devam etse de Türkiye'nin denge politikası bir süre devam etti, Müttefiklerin savaştaki üstünlüğü Türk-Alman ilişkilerini de etkiledi ve 20 Nisan 1944'te Almanya'ya krom sevkiyatı durduruldu.[326]Müttefikler, sevkiyatın durdurulmaması halinde ambargo uygulayacaklarını belirtmişlerdi.[326]Almanya'nın buna tepkisi büyükelçi aracılığıyla nota vermek oldu.[327] Ağustos 1944'te Bulgaristan Krallığı, savaştan çekildi ve ülkeye Sovyet ordusu girdi; bu gelişmelere paralel olarak Türkiye, Almanya ve Japonya ile bütün ilişkilerini kestiğini duyurdu.[328]
Sıkı Yönetim ve Kısmi Seferberlik
20 Kasım'da İstanbul, Kırklareli, Edirne, Tekirdağ, Çanakkale ve Kocaeli illerinde sıkıyönetim ilan edildi ve ertesi gün bu bölgeyi kapsayan sıkıyönetim komutanlığına Jandarma Genel Komutanı KorgeneralAli Rıza Artunkal atandı.
Savaşın başlamasından kısa bir süre sonra kısmi seferberlik ilan edilerek 1920, 1921, 1922 doğumlular silah altına alındı. 1. Ordu'ya bağlı üç Kolordu Edirne sınırına kaydırıldı. Karargâhı Ankara'da bulunan 2. Ordu ise olası bir İstanbul'un işgaline karşı, başkent Ankara'yı koruması için Balıkesir'e kaydırıldı. Karargâhı Erzurum'da bulunan 3. Ordu, Sovyetler Birliği, İran, Irak ve Suriye sınırını korumakla görevlendirildi. Ordunun asker sayısı 1.300.000 kişiye çıkarıldı.
Vikikaynak'ta Adolf Hitler'in İsmet İnönü'ye mektubu
Mektupların metni, 1967’de Milliyet’te yayınlandı. Haberde İnönü Türkiyesi’nin Hitler Almanyası’na ‘müzahir’ (arka çıkan) olduğu diye değil, İnönü’nün ülkesini her saldırıya karşı korumaya hazır olduğu şeklinde yorumlanmıştı. Ayrıca şu belirtilmişti: O sırada “kudretinin zirvesinde olan Hitler, bu gibi sözlere nadiren muhatap olmuştu.".[329]
Türk-Alman Dostluk Paktı
Türkiye yönetiminin bu öneriyi kabul etmesi, Müttefiklerle ilişkilerini bir dar boğaza sürüklemiştir. 18 Haziran 1941'de imzalanan saldırmazlık anlaşması Türkiye’nin Almanya ile olan ilişkileri yönünden bir kilometre taşı oldu. Ne var ki 10 Ağustos 1941'de Rusya ve İngiltere, ortak notayı Türkiye hükûmetine ilettiler. Bu notada, Türkiye'nin toprak bütünlüğüne saygılı olunacağı ancak, Montrö Antlaşması gereği Türkiye'nin boğazları savaş gemilerine kapalı tutma taahhüdüne sadık kalmasının gereği belirtilmiştir. İzleyen yıllar, MüttefiklerinTürkiye'nin kendi cephelerinde savaşa girmesi konusunda baskılarının giderek arttığı yıllar olmuştur
Türkiye, NATO'ya girişini hızlandırmak için, başlayan Kore Savaşı'na birlikler göndermiştir. Özellikle sol kesimler tarafından "Türk gencinin kanının Amerika'ya satılması" şeklinde eleştirilen bu davranış, Türkiye ile Batı Bloku arasındaki yakınlaştırmayı hızlandırmış ve 18 Şubat 1952'de Türkiye bir NATO üyesi olmuştur.
Konuşlandırma
Türkiye Cumhuriyeti, başlangıçta Kore’ye topçu taburu takviyeli bir piyade alayı göndermeyi düşündüğü halde, sonradan bu birliğin bir tugay seviyesinde olmasına karar verdi.
Üç piyade taburundan oluşan 241. Piyade Alayı, bir topçu taburu, bir istihkam bölüğü, bir uçaksavar bataryası, bir ordudonatım bölüğü, bir ulaştırma bölüğü, bir tanksavar takımı ve bir depo bölüğünden oluşuyordu.
Gönüllü olanlardan seçilmiş olan bu tugay 259 subay, 18 askerî memur, 4 sivil memur, 395 astsubay, 4414 erbaş ve er olmak üzere 5090 kişiydi.[330] Tugay komutanlığına Tuğgeneral Tahsin Yazıcı seçilmişti.
Ankara’da oluşturulan tugay demiryolu ile İskenderun’a aktarıldıktan sonra Amerika’nın tahsis ettiği gemilerle Kore’nin Pusan limanına nakledildi. Burada bekletilmeden Daegu şehrine alınarak kışlaya yerleştirildi.
Taegu’da Türk Tugayı Amerikan malzemesi ile yeniden donatıldı. Eskimiş malzemeler ise geri gönderildi. Bu yeni malzemeyi kullanmak için eğitiminden geçen tugay 10 Kasım 1950’de cepheye hareket etti. Önce Seul’un 60–100 km kuzeyinde bölgenin emniyet sorumluluğunu üstlenen tugay daha sonra Kunu-ri bölgesine nakledildi.
Kunu-ri Muharebesi
Çin’in savaşa dahil olmasının ardından BM kuvvetlerinin cephesi yarılmıştı. ABD Kara Kuvvetleri 9. Kolordusu’nun ihtiyat tugayı olan Türk Tugayı, Kunu-ri bölgesinde direnerek 8. Ordu’nun[kaynak belirtilmeli] yok olmadan çekilmesini sağladı.
Douglas MacArthur "Türklerin kahramanca çarpışmaları Birleşmiş Milletler Kuvvetlerinin salimen yeni müdafaa hatlarına çekilmelerini mümkün kılmıştır."dedi.
Kumyangjang-ni Muharebesi
Türk Tugayı birlikleri, 6 Ocak 1951'de Chonan'da 20 gün ihtiyatta kaldıktan sonra 24 Ocak'ta Chonan'dan hareket ederek Çin Halk Gönüllü Ordusu'nun savunma mevziinin bir kısmını almak üzere saldırıya geçti ve bölgeyi savunan Çin Halk Gönüllü Ordusu 150. Tümeni'ne bağlı 447. ve 448. alayları ile mücadeleye girdi. Başlangıçta inisiyatif Çin birliklerindeydi. Ancak silah üstünlüğünü Çinliler elde edememişlerdi. Çinlilerin el bombası sayısı azdı. Türk tugayı Çinlilerden daha fazla el bombasına sahipti. Bunun nedenlerinden biri de ABD tarafından silah ve cephane ile desteklenmesiydi.
Savaşın başında mevzilerinde bulunan Çinliler etkili bir şekilde ateş yağdırmaya başladılar. Ancak önceden mevzilendirilen Türk 1. Takımı görünmeden Çinlilerin mevzilerine yaklaşıp el bombası kullanarak Çinlilerin mevzilerini aldı. Çinlilerin bu bölgedeki mevzileri yeniden ele geçirebilmek için uğraşması sonucu Türk 2. Taburu 185 rakımlı tepeyi ve ardından 156 rakımlı tepeyi süngü hücumuyla aldı. Alay taarruz grubu da rahat bir şekilde Kumyangjang-ni kasabasını aştı.
Savaş Sonrası
1960 yılında 200 kişilik bir bölük gücüne ve 1965 yılında bir manga gücüne düşürüldü. 1971 yılında tamamen geri çekildi.
Körfez Savaşı
Soğuk Savaş'ın sona ermesinden sonra Batı açısından stratejik önemini kaybedeceğini düşünen Türkiye'nin endişeleri Irak'ın Kuveyt'i işgaliyle birlikte ortadan kalktı. Özellikle Cumhurbaşkanı Turgut Özal, doğan fırsatı kullanarak Türkiye'nin stratejik öneminin azalmadığını göstermek istiyordu. Körfez krizinde aktif politika izlemek isteyen Özal, temkinli bir siyasetten yana olan Başbakan Yıldırım Akbulut, Dışişleri Bakanı Ali Bozer ve Genelkurmay Başkanı Necip Torumtay ile karşı karşıya kaldı, Özal'ın tutumuna tepki gösteren Dışişleri Bakanı Ali Bozer (11 Ekim 1990), Millî Savunma Bakanı Safa Giray ve Genelkurmay Başkanı Necip Torumtay (3 Aralık 1990) görevlerinden istifa ettiler. Ayrıca Özal'ın uygulamak istediği aktif siyaset muhalefet tarafından sert biçimde eleştirildi.
ABD bu kriz sırasında Ankara'dan 3 konuda yardım istedi; Türkiye'deki üslerin Irak'a yönelik hava harekâtlarında kullandırılması ve Saddam'ın Kuveyt cephesindeki asker sayısını azaltması için Türkiye'nin Irak sınırına asker kaydırması. Türkiye bu iki talebe olumlu cevap verirken, Suudi Arabistan'da toplanan koalisyon kuvvetlerine birlik gönderilmesi isteği ise Özal'ın tüm ısrarlarına rağmen Türk Silahlı Kuvvetleri'nin karşı çıkması sonucu gerçekleşmedi. Türkiye bu doğrultuda 180,000 kadar askeri Irak sınırına kaydırarak, Irak'ın kuzeyde 8 tümen tutmasını sağladı ve böylece kara savaşında koalisyon güçleri üzerindeki yükü hafifletmiş oldu.
Özal'ın Musul ve Kerkük'ün alınmasından, bölgedeki Arap ülkeleriyle geliştirilecek ekonomik ve ticari ilişkiler ile bu ülkeleri potansiyel silah pazarı olarak görme planları uzun vadede sonuç vermedi. Aksine, savaştan sonra Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattını kapatılmasından dolayı Türkiye'nin uğradığı zararın tazmin edilmesi için körfez ülkeleri tarafından verilen 3 milyar dolarlık yardımın ödenmesinde bile isteksiz davranıldı. Körfez ülkelerinden ve ABD'den alınan yardımlar ve tazminatlar, Türkiye'nin, Körfez Savaşı'ndan sonra da yaklaşık 12 yıl yürürlükte kalan BM ambargosuna uyması nedeniye uğradığı 100 milyar ABD Dolarının üzerindeki zararın karşılanmasında çok yetersiz kaldı.
Ayrıca savaştan sonra ayaklanan Kürtlerin Saddam kuvvetleri tarafından saldırıya uğraması sonucunda, 1,5 milyon KürtTürkiye sınırından geçti. Türkiye duruma kayıtsız kalmayıp Kürtlerin sığındıkları dağlardan indirilip, Irak tarafındaki düzlüklere yerleştirilmesi için burada bir tampon bölge oluşturulması fikrini ABD'ye iletti. Bundan sonra Irak'ın kuzeyinde Kürtler için oluşturulan Güvenlik Bölgesi'nin korunması için aralarında Türkiye, ABD, İngiltere ve Fransız askeri kuvvetlerinin bulunduğu Çekiç Güç'ün Türkiye sınırları içinde de konuşlanmasına izin verildi (Temmuz 1991). 2003'teki Irak Savaşı'na kadar görev yapan Çekiç Güç'ün varlığı Türkiye'de büyük tartışmalara yol açtı.
Dönemin Başbakanı Yıldırım Akbulut'un Millî Düşünce Merkezi'nde bu konuyu anlattığı konferans yayınlanmıştır.[331]
Bosna Savaşı
Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'nin dağılmasının ardından Bosna Savaşı başladı. Durum 1992'de kötüleşmeye başladı ve NATO 1993'te Bosna'da uçuşa yasak bölgeye, Uçuş Yasağı Harekâtı ile Bosna Savaşı'na müdahale etmeye başladı. Türkiye bu savaşta ABD ile iş birliği yaparak ve Bosna askerlerine silah yardımında bulunarak destek verdi.[332][333] Savaşta ABD mali destekte bulunurken Türkiye de Bosna ordusuna eğitim desteği verdi.[333]Türkiye 1994 yılının Temmuz ayında Bosna'nın Zenica şehrine 1500 asker göndererek ateşkesin gözlemcisi olmuştur.[333]Hırvatistan Ankara Büyükelçisi, Dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in, Hırvat Cumhurbaşkanı ile konuşmasının barışa zemin oluşturduğunu söylemiştir.[333]
Yugoslavya'ya Ambargo
27 Mayıs 1992'de, kuşatma altında bulunan Saraybosna'da, Vase Miskin sokağında meydana gelen patlama sonucunda 17 sivil hayatını kaybetti, 108 kişi de yaralandı. Onlarca sivilin ölmesi üzerine İngiltere Başbakanı John Major, ABD Başkanı George H. W. Bush, Türkiye Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin ve başka siyasi liderleri hemen bu olayın Sırplar tarafından yapıldığını anlamıştı.[kaynak belirtilmeli] Neticede, üç gün sonra, 30 Mayıs 1992'de, BM Güvenlik Konseyi, Sırpların yaptığı ekmek bekleyen insanlara saldırı nedeniyle Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'ne petrol satışının yasaklanması ve hava bağlantısının kesilmesini de kapsayan geniş bir ekonomik ambargo uygulanmasını kabul etti.
Savaş Sonrası
Bosna-Hersek İslam toplumunun başkanı Mustafa Cerić, “Türkiye bizim annemiz, öyleydi, öyle kalacaktır” dedi.[16] Dönemin Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 11 Temmuz 2012 tarihinde Srebrenitsa Katliamı'nın Srebrenitsa'daki anma törenlerine katıldığı zaman, Aliya İzzetbegoviç'in kendisini hastanede ziyaret ederken, "Bosna, size emanet, buralar Osmanlı’nın bakiyesidir" dediğini söylemiştir.[334] Son yıllarda Boşnak politikacılar arasında Türk nüfuzu artıyor. Erdoğan, iki büyük Boşnak siyasi partisinin, Demokratik Eylem Partisi'nin ve Bosna-Hersek Sosyal Demokrat Partisi'nin uzlaştırılması konusundaki gayretiyle bilinmektedir.[335]
Türkiye savaş bittikten sonra savaş sırasında Hırvatlar tarafından yıkılan Mostar Köprüsü'nün restorasyonunu üstlenmiştir.
Kosova Savaşı
1998-1999 Kosova Savaşı,[336]Yugoslavya Federal Cumhuriyeti ordusunun, bağımsızlık isteyen Kosova Kurtuluş Ordusu’na ve bu örgüt yanında yer alan milis güçlerine karşı yürüttüğü operasyon ve buna karşı NATO'nun başlattığı müdahaledir.
Kosova Savaşı'nın başlaması ile milyonlarca insan ülkesinden başka ülkelere göç etmek zorunda kaldı. Göç edenlerin en çok göç ettikleri ülkeler Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Karadağ ve Türkiye oldu. Türkiye bu olanlara sessiz kalmamış ve 1999 yılında Kosova'ya yardım etmiştir.[337] Türk uçakları ilk olarak denetim uçuşları yapmıştır ve daha sonra da Barış Gücünün bir parçası olmuştur.[337]Kosova'da Türklerin yaşıyor olması da Türkiye'nin Kosova'ya yardım etmesini tetikleyen unsurlardan birisi olmuştur.[337] Savaşın sonunda bağımsızlığı ilan eden Kosova'yı tanıyan ilk devletlerden birisi Türkiye olmuştur.[337]
Tarihsel Geri Plan
Sırplar ve Arnavutlar, 20. yüzyıl boyunca bölgenin kontrolü için yarışmışlardır. Sırplar toplam nüfusun % 10'una sahip olmalarına rağmen, tarihsel ve duygusal olarak bölgenin önemi onlar için çok büyüktür. Kosova’da yaşayan bir diğer millet olan Türkler, Sırp-Arnavut çekişmesinde çeşitli sosyal ve kültürel sebeplerden dolayı genellikle Arnavut tarafında yer almışlardır. Sırpların ta 1389 senesine I. Kosova Muharebesi’ne dayanan ve Türklere karşı olan ters duruşları, Kosova meselesinde merkezde olmuştur. 1990’larda artan Sırp milliyetçiliğinin beslendiği ve hatta temellendiği bu husus, son Kosova Savaşı öncesinde Kosova’daki Türkleri ve Arnavutları (Müslüman olmaları sebebiyle Goralılar, Boşnakları da) karşı cephede tutmuştur.
Türkiye, barış gücüne 752 asker göndermiştir ve şu anda ise 402 asker ile bölgede gözlemci konumundadır. Türkiye bölgede en çok asker bulunduran 3. ülkedir.
Afganistan Savaşı
Afganistan Savaşı, 2001 Ekim'inin 7. gününde başlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri tarafından 11 Eylül saldırıları gerekçesi ile yapılmıştır. ABD Başkanı George W. Bush'un "terörle mücadele" politikası kapsamında yaptığı bir savaştır. Harekât Usame bin Ladin'in yakalanmasına değin sürecekti. Aynı zamanda Taliban ve diğer Taliban yandaşı güçlerin ortadan kaldırılması ile harekât sona erecekti. Böylelikle Afganistan'da iç güvenlik sağlanmış olacaktı.
ABD ve Birleşik Krallık önce hava bombardımanı daha sonra da takviye güçlerle beraber Afganistan'a asker indirdi. 2002'de Amerikan ve İngiliz askerleri Kuzey İttifakı ile savaşa katıldı. Daha sonra gerginlikler üzerine NATO güçleri (Koalisyon güçleri) Afganistan'a asker indirdiler. Daha sonra Amerikan hükûmeti kalıcı barışı sağlamak amacı ile bölgede asker bulundurup varlıklarını hissettireceklerini açıkladı.
Başlangıçtaki atak Taliban'ı güçten düşürdü, fakat Taliban kuvvetleri yeniden toparlandılar.[339] Savaşın amacı olan El-Kaide'nin hareketlerini kısıtlamak, tam olarak başarıldı denemez.[340] 2006'dan bu yana artan Taliban kaynaklı isyancı hareketler, gelişen yasa dışı uyuşturucu üretimi ve zayıf yönetimin Kabil'in dışındaki kısıtlı kontrolü dolayısıyla Afganistan'ın istikrarı tehlikede görülmektedir.[341]
20 Temmuz 1974'te Başbakan Bülent Ecevit’in liderliğinde Türk Silahlı KuvvetlerininKıbrıs'ta başlattığı askerî harekât. Harekâtın ilk ayağı Yunanistan hükûmetinin desteğiyle gerçekleştirilen 15 Temmuz 1974 darbesinin ardından düzenlendi. 14 Ağustos günü başlatılan ikinci harekâtla Kuzey Lefkoşa da dahil olmak üzere adanın yüzde 37'sinin Türk kontrolüne geçmesiyle sonuçlandı.[342] 140 bin[343][344] ila 200 bin[345]Rum adanın kuzeyinden, 42 bin[346] ila 65 bin[347]Türk adanın güneyinden göçmen oldu.
Bunu takip eden 19 Şubat 1959 tarihli Londra Antlaşması ile Kıbrıs Cumhuriyeti'nin bağımsız bir devlet olarak 16 Ağustos 1960 tarihinde kurulması sağlanmış oldu.
Harekât kararı
Kıbrıs'ta bir darbe yapıldığı haberi, Lefkoşa'da bulunan Türk Büyükelçiliği'nin gönderdiği şifreli mesajla 15 Temmuz 1974 sabahı Türk Dışişleri tarafından öğrenildi.[348]Kıbrıs'taki durumun Türkiye'nin bir askerî müdahalesini gerektirecek kadar ciddi olduğu değerlendirmesini yapan Türk hükûmeti, 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti Garanti Antlaşması'nın garantör devlet olarak Türkiye'ye verdiği müdahale hakkını kullanmadan önce, diğer bir garantör devlet olan İngiltere'nin yetkilileriyle görüşerek birlikte hareket etmek üzere girişimde bulundu. İngiltere kabul etmezse, Türkiye'nin yalnız başına hareket etmesi; görüşmeler sırasında Türk Silahlı Kuvvetleri'nin hazırlık yapması kararlaştırıldı.[349]
Dışişleri yetkilileri bu düşünce ve planlarını 16 Temmuz'da İngiltere ve ABD'nin Ankara büyükelçiliklerine bildirdi.[349] 16 Temmuz 1974'te muhalefet partilerinin başkanlarıyla da üç saate yakın bir toplantı yapan başbakan[348] Ertesi gün konuyu müzakere için Londra'ya gitti.[350] Kimi kaynaklara göre heyet henüz Etimesgut Askeri Havaalanı'ndan yeni kalkmışken Başbakan Vekili Erbakan Milli Güvenlik Kurulunu acil gündem koduyla toplamış; toplantı devam ederken Erbakan, dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Semih Sancar'a gemilerin yola çıkması için emir vermiştir.[351]
Türkiye heyeti, İngiltere Başbakanı Harold Wilson, İngiltere Dışişleri Bakanı James Callaghan ve Kıbrıs meselesini görüşmek üzere Londra'ya gelen ABD Dışişleri Bakan yardımcısı Joseph Sisco ile ayrı ayrı görüşmeler yaptı.[348]İngiltere ve ABD konuya Türkiye gibi yaklaşmamaktaydı. Bu arada Türkiye'de Başbakan Yardımcısı Necmettin Erbakan ve Maliye Bakanı Deniz Baykal, muhalefet partilerinin başkanlarıyla bir toplantı yaptı. Toplantının sonunda tüm muhalefet parti başkanlarının hükûmetin kararlığını gördüğü ve destek verdiği ifade edilir.[348]
Türk heyeti, 18 Temmuz 1974 akşamı saat 20.30'da Londra'dan Ankara'ya hareket etti;[349] Başbakan Ecevit, 19 Temmuz'da 02:00'da Ankara'ya varınca Genelkurmay başkanlığında komutanlar ile bir toplantı yaptı. İngiltere'deki görüşmelerin aktarıldığı ve hazırlıkların gözden geçirildiği bu toplantıda başbakan harekâtın amacı ve adının "Barış Harekatı" olduğunu belirtti.[352] Genelkurmaydaki toplantının ardından Bakanlar Kurulu toplanıp oy birliği ile Kıbrıs'a müdahale kararı aldı. Bakanlar Kurulunun yazılı kararı, 19 Temmuz 1974 sabahı Genelkurmay Başkanlığına ulaştırıldı.[348]
Hazırlıklar
Kıbrıs'taki Sampson darbesinden sonra siyasal, diplomatik etkinliklerle birlikte askeri hazırlıklar yapılmış; Genelkurmay, 1964 yılından beri hazırlanmış ve geliştirilmiş planlar üzerine çalışmaya başlamış ve görev alacak birlikler alarma geçirilmişti.[352] Bu hazırlıklar çerçevsinde Türk ordusunun harekâta katılabilecek satıh birlikleriyle muharebe ve idari destek birlikleri Mersin-Taşucu bölgesi ve civarında yığınak yaptı.[353]Deniz ve Hava Kuvvetleri bir yandan savaş hazırlıklarını yürütürken buna paralel olarak Mersin-Taşucu-Kıbrıs üçgeni ve civarında keşif ve devriye harekâtını sürdürdü.[353] Türk Ordusu Güney'de Kıbrıs'a karşı hazırlanırken, Batıda da olası bir Yunan savaşına karşı önlem aldı. Trakya'daki 2. ve 5. Kolordu birlikleri Yunan sınırına hareket etti; Batı Anadolu'daki Ege Ordusu sefer görev yerini aldı.[353] Donanma Ege ve Akdeniz'e açıldı, bazı sivil gemiler ordu emrine alındı.
Türk heyetinin olumlu bir sonuç elde edemeden Londra'dan dönüşünden sonra Genelkurmay'da yapılan toplantıda hazırlıklar gözden geçirildi. Ordu, daha önce de kararlaştırıldığı gibi 20 Temmuz 1974 Cumartesi sabahı harekete hazırdı.[349] Türk çıkartma filosu 19 Temmuz sabahı saat 11.30'da Mersin'den Girne'nin batısına doğru hareket etti.[348] 6 tane boş Türk ticaret gemisinden oluşan sahte çıkarma filosu ise Mağusa'ya doğru yol aldı.[348]
Türkiye-PKK çatışması, PKK ve Türk Silahlı Kuvvetleri arasında örgütün 1978'de yılında kurulması ile beraber başlayan ve halen devam eden çatışmaları kapsamaktadır. 1984 yılına kadar küçük ölçekli silahlı çatışmalar yaşanmışsa da; Türk güvenlik güçleri ve PKK mensupları arasındaki topyekün silahlı mücadele 1984 yılında PKK'nın gerçekleştirdiği Eruh ve Şemdinli saldırıları ile başlamıştır. Çatışmalar genellikle; Türkiye, Suriye ve Irak'da gerçekleşmektedir.
TSK tarafından PKK’yı hedef alan sınır ötesi harekâtlar 1983 yılında başlatıldı. Terörle mücadele sürecinin bir parçası olan bu operasyonlar, Irak’ın kuzeyinde bulunan kampları ve bölgedeki peşmergeleri hedef aldı ve yıllar içinde TSK bu bölgeye pek çok hava ve kara harekâtı düzenledi.[358]
2012 yılının yaz mevsiminde, Kürtlerin Kuzey Suriye'de denetimi ele geçirmesi ile Türkiye-PKK çatışması farklı bir boyut almıştır. Türkiye, Suriye rejimini PKK'nın Suriye kolu olan PYD/YPG'yi desteklemekle suçlamıştır.[359]
Sınır ötesi operasyonlar
Türkiye, PKK ve ilgili gruplara karşı Suriye ve Irak'ta çok sayıda hava saldırısı ve kara operasyonu düzenledi.
Türk Silahlı Kuvvetleri, Resulayn, Tel Abyad, Suluk dahil olmak üzere 600 yerleşim yerini ele geçirdi, M4 Karayolu'nun Fırat'ın doğusunda kalan kısmını büyük ölçüde kontrol etti ve 4820 kilometrekare alanda hakimiyet sağladı.
Türk ordusu mensubu askerler ve Türk ordusu tarafından eğitip donatılan Suriye Milli Ordusu üyeleri tarafından Afrin'deki hükûmet binasına asılan Türk bayrağı, 18 Mart 2018
Ege Denizi'ndeki düzensiz geçişin önlenmesi, keşif gözetleme ve denetim konularında destek sağlanması. Aynı zamanda TürkiyeNATO'nun faaliyetlerine daimi katılım sağlamaktadır.
Irak'a askeri eğitmen ve askeri danışmanlık sağlanması. Irak'ta kuvvet koruma timi konuşlandırılması.
IŞİD ile mücadele koalisyonu kapsamında gerçekleşen NATO uçaklarının uçuşlarına yakıt ikmali gerçekleştirilmesi.
Doğu Avrupa'ya yönelik yapılan tedbirlerde gerçekleşen uçuşlara yakıt ikmali yapılması.
NATO'nun sınırlarını genişletmek ve Akdeniz Diyaloğu adı altında daha fazla Müslüman devlet ile iş birliği yapmak için 2004 yılında gerçekleştirdiği zirvedir. Türkiye, NATO'ya üye en gelişmiş Müslüman devlet olduğu için bu zirve İstanbul'da yapılmıştır.
Girişimde birliği katılması için görüşülen ülkeler;
TürkiyeNATO'nun komuta ve kuvvet yapısına en çok katkıyı yapan ülkelerdendir. NATO'nun Kara Komutanlığının (LANDCOM) merkezi İzmir'de yer almaktadır.[381]NATO Mukabele Kuvveti (NRF) kapsamındaki Çok Yüksek Hazırlık Seviyeli Görev Gücüne, 2021 yılında Türkiye liderlik edecektir.
^England, Andrew. "UAE vs Turkey: the regional rivalries pitting MBZ against Erdoğan". Financial Times. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^Gardner, David. "Erdoğan is in danger of overreaching with foreign interventionsErdogan is in danger of overreaching with foreign interventions". www.ft.com. 7 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^"İşte 2020 raporu! Dünyanın en güçlü orduları açıklandı". Milliyet. 16 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^"Growth in United Nations membership (1945–2005)". United Nations. 3 Temmuz 2006. 17 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2006.
^Huston, James A. (1988). Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953 (İngilizce). Susquehanna University Press. s. 134. ISBN 0-941664-84-8.
^"Members and partners". OECD. 2 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2014.
^"NATO Bilgi Notu" (PDF). T.C. Dışişleri Bakanlığı. 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^"Türkiye Hangi Kıtada, Dünyanın Hangi Bölgesinde Bulunuyor?". Milliyet. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^"Müzakere sürecinde mevcut durum". 1 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008.
^abc"Türkiye-Arnavutluk İlişkileri". 31 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye-Arnavutluk ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 31 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"İzmir'de meydana gelen 6,6 şiddetindeki depremin ardından dünyadan Türkiye ile dayanışma mesajları". NTV. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2020.
^abcdefgh"Türkiye-Bosna-Hersek Siyasi İlişkileri". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abIvo Pukanić (10 Haziran 2003). "Ante Gotovina: "Spreman sam razgovarati s haaškim istražiteljima u Zagrebu"" [Ante Gotovina: "I am ready to talk to ICTY investigators in Zagreb"]. Nacional (weekly) (Hırvatça). 24 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012.
^abBorić, Faruk (21 Ekim 2011). "Zukorlić daje Sandžak za BiH". Dani (Boşnakça). 27 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012.
^"Osnovne škole" (Boşnakça). Sarajevo Center Municipality. 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012.
^"Bilter 19.05.2009" (Boşnakça). Ministry of Interior of Una-Sana Canton. 19 Mayıs 2009. 26 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Sofya Büyükelçiliği". sofya.be.mfa.gov.tr. 19 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Filibe Başkonsolosluğu". filibe.bk.mfa.gov.tr. 16 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Burgaz Başkonsolosluğu". burgaz.bk.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Bulgaria". 15 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcde"Türkiye-Bulgaristan Siyasi ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 13 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye-Hırvatistan ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Croatia". 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Athens". atina.be.mfa.gov.tr. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Gümülcine Başkonsolosluğu". gumulcine.bk.mfa.gov.tr. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Consulate General In Athens". atinapire.bk.mfa.gov.tr. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Rodos Başkonsolosluğu". rodos.bk.mfa.gov.tr. 1 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"T.C. Dışişleri Bakanlığı Selanik Başkonsolosluğu". selanik.bk.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Greece". 15 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Turkish Minority of Western Thrace". 23 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Yunanistan turizm pazarı 5 yıl sonra toparlandı, Türk turist sayısı gerilemeye başladı..." www.turob.com. 6 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^abcd"Türkiye-Yunanistan ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"99 Marmara Depremi'nde Yardımımıza Uzanan Vefalı Bir El; "Dayan Komşu"". ListeList. 26 Temmuz 2018. 22 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^"DHKP/C arrests in Greece coordinated by CIA, MİT, EYP". Hürriyet Daily News. 23 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2018.
^"Captured DHKP-C terrorists in Athens plotted attacking Erdoğan, Greek media says". 1 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2018.
^"Arrested DHKP-C militants plotted to assassinate Erdoğan in Athens: Greek media". Hürriyet Daily News. 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2018.
^"Greek court rules to extradite suspected terrorist to Turkey". 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2021.
^"Türkiye'nin Orman Yangını İçin Yaptığı Yardım Teklifine Yunanistan'dan Ret: Zaten Yağmur Yağacak". Haberler.com. 24 Temmuz 2018. 24 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^"'Yangın söndürme uçakları Yunanistan'a yardım için bekliyor". www.aa.com.tr. 25 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^"Delta varyantı sonrası COVID-19 belirtileri güncellendi: İşte en yaygın belirtiler - Sayfa 1". CNN Türk. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^ab"Relations between Turkey and Kosovo". 18 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Türkiye - Kosova Siyasi İlişkileri, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
^"Sayın Bakanımızın Türkiye´nin Kosova´yı Tanıdığına Dair Açıklaması, 18 Şubat 2008" 23 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
^"Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022.
^"Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 7 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy in Podgorica". podgorica.be.mfa.gov.tr. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Montenegro". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye-Karadağ ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 25 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Kuzey Makedonya Cumhuriyeti'nin Ekonomisi". 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye-Kuzey Makedonya ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 8 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı ÜSKÜP BÜYÜKELÇİLİĞİ". uskup.be.mfa.gov.tr. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^ab"Relations between Turkey and Romania". 28 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Arşivlenmiş kopya". 26 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2021.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Belgrade". belgrad.be.mfa.gov.tr. 23 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Serbia". 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye-Sırbistan ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Demirel İran için devrede 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Milliyet, 31 Temmuz 1999.
^*Türkiye Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı. "Türkiye - Sırbistan Siyasi İlişkileri". 11 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2012. (3 Ocak 2012).
^Başbakan Erdoğan, Kosova'da birlik ve beraberlik mesajları vererek, "Türkiye Kosova, Kosova Türkiye'dir" dedi. 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Anadolu Ajansı, 23 Ekim 2013.
^Sırbistan'dan Türkiye'ye Kosova tavrı 1 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Sabah, 27 Ekim 2013.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Ljubljana". ljubljana.be.mfa.gov.tr. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Slovenia". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye - Slovenya siyasi ilişkileri". 1 Ocak 2021.
^ab"T.C. Dışişleri Bakanlığı Minsk Büyükelçiliği". minsk.be.mfa.gov.tr. 2 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-political-relations-with-belarus.en.mfa 14 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Turkish Ministry of Foreign Affairs about relations with Belarus
^"Relations between Turkey and Belarus". 11 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and Belarus". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 11 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye-Belarus İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 11 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy in Prague". prag.be.mfa.gov.tr. 26 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Relations between Turkey and the Czech Republic". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Türkiye-Çek Cumhuriyeti İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Tallinn". tallin.be.mfa.gov.tr. 6 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Estonia". 12 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Riga". riga.be.mfa.gov.tr. 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and Latvia". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Dışişleri bakanlığı". 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Cesis Türk Şehitliği'nin hikayesi nedir?". Letonya Rehberi. 28 Haziran 2016. 8 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2021.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Vilnius". vilnius.be.mfa.gov.tr. 17 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Lithuania". 28 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcde"Türkiye-Litvanya İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abKrickus, Richard. "Lithuania: Nationalism in the Modern Era." pp. 157-81 in Ian Bremmer and Ray Taras, eds., Nations and Politics in the Soviet Successor States. New York: Cambridge University Press, 1993.
^Bremmer, Ian, and Ray Taras, eds. Nations and Politics in the Soviet Successor States. New York: Cambridge University Press, 1993.
^ab"Relations between Turkey and Lithuania". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 28 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Kişinev Büyükelçiliği". kisinev.be.mfa.gov.tr. 17 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Moldova". 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye-Moldova İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Warsaw". varsova.be.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Commercial and Economic Relations between Turkey and Poland". 12 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Polonya, Türkiye'den SİHA satın alan ilk NATO üyesi oluyor". BBC News Türkçe. 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2021.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı St. Petersburg Başkonsolosluğu". stpetersburg.bk.mfa.gov.tr. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and the Russian Federation". 27 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Arşivlenmiş kopya". 10 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2016.
^Rusya Federasyonu Türkiye Büyükelçiliği internet sitesi 25 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 27 Ekim 2011 tarihinde erişilmiştir.
^"Yurt dışı müteahhitlik gelirindeki kayıp, turizmin 2 katını buldu". tr.sputniknews.com. 16 Şubat 2017. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019.
^KIRCI, Murat (2007). "TÜRKİYE'DEKİ BAVUL TİCARETİ GELİŞMELER VE YENİ ALTERNATİFLER" (PDF). havakargoturkiye.com. 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019.
^"Rusya'daki Türk vatandaşlarının sayısı yüzde 11 azaldı". hurriyet.com.tr. 19 Ocak 2016. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019.
^"YABANCI NÜFUS ADNKS 2016". antalyahayat.com. 3 Şubat 2017. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019.
^"Arşivlenmiş kopya". 8 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021.
^"Arşivlenmiş kopya". 13 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2016.
^NATO'dan Patriot füzelerine onay. Erişim adresi http://www.aljazeera.com.tr/haber/natodan-patriot-fuzelerine-onay 11 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^Onuş, S. (2015, 18 Ağustos). ABD ve Almanya, Patriotlar'ı neden çekiyor? Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/08/150818_patriot_turkiye 25 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^Ntv. (2017, 29 Aralık). Türkiye ile Rusya arasında S-400 anlaşması imzalandı. Erişim adresi https://www.ntv.com.tr/turkiye/turkiye-ile-rusya-arasinda-s-400-anlasmasi-imzalandi,rGJzdHMSW0qLGc0J-AEN1Q 31 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^S-400 deliveries to Turkey completed, new deal under discussion, Russia says. Erişim adresi https://www.dailysabah.com/defense/2019/10/23/s-400-deliveries-to-turkey-completed-new-deal-under-discussion-russia-says 31 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^S-400 - ABD Dışişleri Bakanı Pompeo: Türkiye'nin adımları kaygı verici - BBC News Türkçe. (2019, 26 Kasım). Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-50565654 27 Kasım 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^Ankara: S-400 savunma sistemi Nisan 2020'de faal olacak. (2019, 15 Eylül). Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-49706558 24 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^TürkAkım doğalgaz boru hattı açıldı. (2020, 8 Ocak). Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-51033412 19 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Bratislava". bratislava.be.mfa.gov.tr. 23 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and Slovakia". 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye-Slovakya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Kosta, Jin. Neue Reformansätze im Wirtschaftssystem der CSSR. (Berichte des Bundesinstituts fur ostwissenschaftliche und internationale Studien, 21-1985.) Cologne: Bundesinstitut fur ostwissenschaftliche und internationale Studien, 1985.
^ab"Relations between Turkey and Slovakia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Kyiv". kiev.be.mfa.gov.tr. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye Cumhuriyeti Odessa Başkonsolosluğu".[ölü/kırık bağlantı]
^ab"Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2021.
^"Türkiye-Ukrayna Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 2011. 22 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2019.
^"Türkiye Cumhuriyeti ile Ukrayna Arasında Dostluk ve İşbirliği Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun" (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 1993. ss. 32-35. 27 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2019.
^"NATO'dan flaş açıklama". Bugün. 4 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016.
^Serkan Demirtaş (3 Mart 2014). "Türkiye'nin Kırım'da savaş endişesi". BB Türkçe.
^"Ukrayna'dan Türkiye'ye destek". Milliyet. 30 Kasım 2015. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016.
^"Ukrayna ile Türkiye ortak silah üretecek". Sabah. 16 Şubat 2016. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016.
^abcdefghijkl"TÜRKİYE-AFRİKA İLİŞKİLERİ". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Selçuk İncesu (30 Ocak 2020). "Afrika açılım politikası". Cumhuriyet. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020.
^"Türkiye 2005 yılında Afrika Birliği gözlemci üye statüsünü elde etti". 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2021.
^"Turkey-Algeria Economic and Trade Relations". 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Türkiye-Cezayir ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Embassy of Turkey in Cairo". kahire.be.mfa.gov.tr. 21 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Consulate General in Alexandria". iskenderiye.bk.mfa.gov.tr. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Turkey-Egypt Economic and Trade Relations". 5 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye-Mısır ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 30 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Egypt". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Tripoli". trablus.be.mfa.gov.tr. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcde"T.C. Dışişleri Bakanlığı Consulate General of the Republic of Turkey in Misrata". misurata.bk.mfa.gov.tr. 30 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Turkey-Libya Economic and Trade Relations". 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Traynor, Ian (24 Mart 2011). "Turkey and France clash over Libya air campaign". 22 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – www.theguardian.com vasıtasıyla.
^"Turkey to make 'necessary contribution' to protect Libyan people". Trend.Az. 20 Mart 2011. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Turkey says offered Gaddafi "guarantee" to quit Libya". 10 Haziran 2011. 11 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – www.reuters.com vasıtasıyla.
^"Turkey recognises Libyan rebels". France 24. 3 Temmuz 2011. 10 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Haftar displeasure over Qatar, Turkey on display at Palermo". english.alarabiya.net. 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Haftar accuses Turkey of violating arms embargo on Libya - AW staff". AW. 23 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Turkey's parliament approves military deployment to Libya". www.aljazeera.com. 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Turkey deploys troops to bolster Libyan government". BBC News. 6 Ocak 2020. 6 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Turkey, Russia call for ceasefire in Libya on Jan 12". Reuters. 8 Ocak 2020. 10 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı Rabat Büyükelçiliği". rabat.be.mfa.gov.tr. 29 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Turkey-Morocco Economic and Trade Relations". 9 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Türkiye-Fas ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 15 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Osmanlı-Fas ittifakının zaferiyle sonuçlanan Vadisseyl Savaşı Fas'ta anıldı". Anadolu Ajansı. 6 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2021.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı T.C. Tunus Büyükelçiliği". tunus.be.mfa.gov.tr. 23 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Turkey-Tunisia Economic and Trade Relations". 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Angola". 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcde"Relations between Turkey and Angola". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Benin". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 11 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Arşivlenmiş kopya". 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2021.
^"Türkiye - Benin Parlamentolar Arası Dostluk Grubu". TBMM. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Relations between Turkey and Botswana". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye - Bostvana ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Relations between Turkey and Botswana". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Burkina Faso". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 25 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye - Burkina Faso ilişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 14 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Burundi". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab“L’Engrenage de la Violence au Burundi.” Revue Française d’Études Politiques Africaines 9 (July 1973): pp. 48-69.
^Morris, Roger, et al. Passing By: The United States and the Genocide in Burundi, 1972. Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace, 1993.
^Mpozagara, Gabriel. La République du Burundi. Paris: Éditions Berger-Levrault, 2009.
^Gildea, R. Y., and A. Taylor. “Rwanda and Burundi.” Focus 13, no. 6 (February 1993).
^"Relations between Turkey and Cameroon". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and Cape Verde". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and the Central African Republic". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 27 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Chad". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
^"Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Haziran 2021.
^abcde"Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
^abc"Relations between Turkey and the Comoros". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Charpantier, Jean. "Le regime d'Ali Soilih Moroni, 1975-1978: Analyse structurelle (troisième partie)," Le mois en Afrique: Etudes politiques, économiques et sociologiques africaines [Paris], Nos. 223-224, 1984, pp. 29-47.
^Ostheimer, John M. "Political Development in Comoros," African Review [Dar-es-Salaam], 3, No. 3, 2003, pp. 491-506.
^"Relations between Turkey and the Comoros". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Congo". 15 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Türkiye-Kongo Demokratik Cumhuriyeti İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Côte d'Ivoire". 22 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcdef"Türkiye - Fildişi Sahili İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and the Democratic Republic of Congo". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abMabiala Mantuba-Ngoma, P. “La nouvelle histoire du Congo. Mélanges eurafricains offerts à Frans Bontinck, C.I.C.M.” Cahiers Africains 65–66–67 (2004), pp. 1–365.
^"Relations between Turkey and the Democratic Republic of Congo". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Djibouti". 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye - Cibuti Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 2 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Şentop, Cibuti 2. Abdülhamid Han Camisi'ni açtı". www.aa.com.tr. 30 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2021.
^abc"Relations between Turkey and Eritrea". 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcOkbazghi Yohannes (1991). A Pawn in World Politics: Eritrea. University of Florida Press. ss. 31-32. ISBN 0-8130-1044-6.
^Siegbert Uhlig (2005). Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha. Otto Harrassowitz Verlag. s. 951. ISBN 978-3-447-05238-2.
^abc"Türkiye - Eritre Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 8 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Equatorial Guinea". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye Ekvator Ginesi ilişkileri". Türkiye Cumhuriyet Dışişleri Bakanlığı. 1 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Eswatini". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Daniel, J. ‘The Political Economy of Colonial and Post-colonial Swaziland’, South African Labour Bulletin, 7, 6 (1982), pp. 90–113.
^abKuper, H. Sobhuza II Ngwenyama and King of Swaziland: The Story of an Hereditary Ruler and His Country (London: Gerald Duckworth and Co. Ltd., 2018).
^abc"Relations between Turkey and Ethiopia". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Türkiye - Etiyopya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 2 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Etiyopya'daki Osmanlı torunları Türkiye özlemi çekiyor". Anadolu Ajansı. 16 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2021.
^Ethiopian Ambassador to Turkey: Ethiopia does not need political reform 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Walta Information Center
^abc"Relations between Turkey and Gabon". 30 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Gabon". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 30 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Baker, Charles. "Reflexions sur les sources de l'histoire gabonaise." Paideuma 33 (2017): pp. 133-141.
^ab"Relations between Turkey and Gambia". 9 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Ajayi, Simon Ademola. Yahya Jammeh ve Gambiya Devrimi: 1994–2001. Ibadan, Nigeria: Stirling-Horden, 2003.
^ab"Türkiye - Gambiya İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 16 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Ghana". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Türkiye-Gana ilişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 9 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Gana'da lojistik merkez kurulacak". www.itohaber.com. 24 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2021.
^abc"Relations between Turkey and Guinea". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Guinea Bissau". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye Dışişleri Bakanlığı, Türkiye - Gine Bissau ilişkileri". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Kenya". 12 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Türkiye - Kenya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 10 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Lesotho". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye - Lesotho Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 27 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Liberia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Clegg III, Claude A. The Price of Liberty: African Americans and the Making of Liberia. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2004.
^Chan, Stephen. Grasping Africa: A Tale of Achievement and Tragedy. New York: Palgrave Macmillan, 2007.
^abc"Relations between Turkey and Madagascar". 10 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye - Madagaskar Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 30 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Mali". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 14 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Mali-Türkiye ilşkileri". 27 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Malawi". 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Africa Since 1914: A Historical Bibliography. Santa Barbara: ABC-Clio Bilgi Servisi, 1985.
^Brown, Edward, et al. A Bibliography of Malawi. Syracuse: Syracuse Üniversitesi Yayınları, 1965.
^abHodgkin, T. Afrika Siyasi Partileri. Harmondsworth: Penguen, 1961.
^"Türkiye Malavi siyasi ilişkileri". Türkiye Cumhuriyet Dışişleri Bakanlığı. 18 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Türkiye - Mauritius Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 12 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2021.
^abc"Relations between Turkey and Mauritania". 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Mozambique". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and Namibia". 16 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Dickson, David. United States Foreign Policy towards Sub-Saharan Africa. Lanham, Md.: University Press of America, 1985.
^"Türkiye - Namibya Siyasi ve Ekonomik İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 30 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Niger". 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcdef"Türkiye-Nijer İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"T.C. Dışişleri Bakanlığı'ndan". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
^abc"Relations between Turkey and Nigeria". 30 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Nigeria". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 30 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcde St. Jorre, John. The Nigerian Civil War. London: Hodder and Stoughton, 1972.
^abcAkindele, R.A., and Bassey E. Ate. "Nigeria's Foreign Policy, 1986-2000 A.D.: Background and Reflections on the Views from Kuru," Afrika Spectrum [Hamburg], 3, 21, 2016, pp. 363-70.
^"Türkiye - Nijerya İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 17 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Rwanda". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Berkman, Steve. The World Bank and the Gods of Lending. Sterling, Va.: Kumarian Press, 2008.
^Uvin, Peter. Aiding Violence: The Development Enterprise in Rwanda. West Hartford, Conn.: Kumarian Press, 1998.
^"Türkiye Ruanda İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and São Tomé and Príncipe". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abSerels, Mitchell. Jews of São Tomé and Príncipe: A Brief History. Brooklyn: Sepher-Hermon Press, 1997.
^abc"Relations between Turkey and Senegal". 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Gellar, Sheldon. Senegal: An African Nation Between Islam and the West. Boulder, CO: Westview Press, 1982.
^Diagne, Pathé. Sénégal: Crise économique et sociale et devenir de la démocratie. Dakar: Sankore, 1984.
^Dieng, Amady Aly. "L'accumulation du capital et la répartition des revenues au Sénégal." Présence africaine 93 (1st Quarter, 1975): pp. 25-57.
^"Relations between Turkey and Senegal". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Seychelles". 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye - Seyşeller Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 22 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Sierra Leone". 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Türkiye - Sierra Leone İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 7 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Somali'ye Türk firma havalimanı yapacak". aksam.com.tr. 18 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^ab"Holidays in Mogadisu". www.portstrategy.com. 7 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^ab"Somalia hands over Mogadishu seaport to Turkish company - Diplomat News Network %". Diplomat News Network. 21 Eylül 2014. 1 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^ab"Türkiye - Somali Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 16 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2016.
^Black, Jeremy (1996). Cambridge Illustrated Atlas, Warfare: Renaissance to Revolution, 1492-1792. Cambridge University Press. s. 9. ISBN 0521470331. 22 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2016.
^COINS FROM MOGADISHU, c. 1300 to c. 1700 by G. S. P. Freeman-Grenville pg 36
^"Turkey raises $201 million for Somalia". 8 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2016.
^"WARAH: Why Turkish aid model is proving to be a success". Daily Nation (İngilizce). 10 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020.
^ab"Somalia: UN Envoy Says Inauguration of New Parliament in Somalia 'Historic Moment'". 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020.
^"Press Release: Erdogan's Somalia Visit". Goobjoog News English. 25 Ocak 2015. 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020.
^"The Turkey's president formally opens Digfeer Hospital". Goobjoog News English. 25 Ocak 2015. 10 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^"Dayniile Online daily news From Somalia". web.archive.org. 16 Şubat 2015. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^"Erdogan says Somalia has invited Turkey to explore for oil in its seas: NTV". Reuters (İngilizce). 20 Ocak 2020. 21 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^"SOMALIA: Ministry of Defense signs an agreement of military support with Turkish Defense ministry". 13 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^"Turkey's president pledges to construct 10 thousand new houses in Mogadishu". Goobjoog News English. 25 Ocak 2015. 21 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^"Turkey opens military base in Mogadishu to train Somali soldiers". Reuters (İngilizce). 30 Eylül 2017. 3 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^"Turkey sets up largest overseas army base in Somalia". www.aljazeera.com. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
^abcd"Relations between Turkey and the Republic of South Africa". 7 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Türkiye - Güney Afrika Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 17 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and South Sudan". 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and South Sudan". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye-Güney Sudan Cumhuriyeti Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Sudan". 19 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^Lin, Christina. "Neo-Ottoman Turkey's 'String of Pearls'". Asia Times. 22 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2020. The same year, Turkey signed trade and investment deals with Sudan, including to lease Suakin Island for 99 years as a possible military base. The island is located in the Red Sea close to Saudi Arabia and was once a key naval base of the Ottoman Empire.
^Kocyigit, Omer. ""The Ottoman State's Perception about the Sudanese Mahdi Uprising", International Journal of Turcologia, 9/18, Paris 2014". Academia.edu. 1 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^Masters, Bruce (29 Nisan 2013). "The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History". Cambridge University Press. s. 208. 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – Google Books vasıtasıyla.
^Rogan, Eugene (10 Mart 2015). "The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East". Basic Books. 1 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020 – Google Books vasıtasıyla.
^"Darfur: The history behind the bloodshed". History Extra. 4 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^TERZI, TURKMEN. ""Political Islam Divides Both Sudan and Turkey"". Politurco.com. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^"Sudan accepted economic assistance from UAE, Russia, Turkey: oil..." Reuters.com. 23 Ocak 2019. 23 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
^abc"Relations between Turkey and Tanzania". 7 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Türkiye - Tanzanya ilişkileri". 1 Ocak 2021. 2 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ab"Relations between Turkey and Togo". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Relations between Turkey and Togo". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 5 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Turkey-Uganda Relations". 9 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Zambia". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abcd"Türkiye Zambiya İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^abc"Relations between Turkey and Zimbabwe". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 15 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye - Zimbabve İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 20 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^"Türkiye - Avustralya Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
^"Türkiye - Yeni Zelanda Siyasi İlişkileri". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
^"Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı-Avustralya İlişkileri". Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2016.
^"Afrika Birliği (AfB)". T.C. Dışişleri Bakanlığı. 7 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
^"Türkiye Bosna'ya silah sağladı". 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2016.
^abcd"Türkiye'nin Bosna Hersek Savaşı'ndaki Politikası". Gülçin Sağır Keskin. 12 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^"Tayyip Erdogan: Alija mi je ostavio Bosnu u amanet". Bitno (Boşnakça). 11 Temmuz 2012. 17 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2012.
^Bjelica-Šagovnović, Sanja (18 Ekim 2012). "Erdogan miri Tihića i Lagumdžiju". Dnevni list. 3 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2012.
^Kosova Savaşı'nda Organ Kaçakçılığı[ölü/kırık bağlantı]
^abcdEditör (26 Mart 2015). "1999 Kosova Krizi ve NATO Müdahalesi". TUİÇ Akademi. 30 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
^"NATO's role in Kosovo". Nato.int. 10 Haziran 2010. 11 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2010. Today, just under 10,000 troops from the NATO-led Kosovo Force (KFOR), provided by 31 countries (24 NATO and 7 non-NATO), are still deployed in Kosovo to help maintain a safe and secure environment.
^"The Taliban Resurgence in Afghanistan". 27 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2008.
^"Afghanistan: and the troubled future of unconventional warfare By Hy S. Rothstein". 27 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2008.
^"Afghanistan could return to being a 'failed State,' warns Security Council mission chief". 11 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2008.
^Hoffmeister, Frank (2006). Legal aspects of the Cyprus problem: Annan Plan and EU accession (İngilizce). EMartinus Nijhoff Publishers. ss. 39-47. ISBN 978-90-04-15223-6.
^Tocci, Nathalie (2007). The EU and Conflict Resolution: Promoting Peace in the Backyard (İngilizce). Routledge. s. 32. ISBN 9781134123384.
^Borowiec, Andrew (2000). Cyprus: A Troubled Island (İngilizce). Greenwood Publishing Group. s. 2. ISBN 9780275965334. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2017.
^Michael, Michális Stavrou (2011). Resolving the Cyprus Conflict: Negotiating History. Palgrave Macmillan. s. 130. ISBN 9781137016270. 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2017.
^Katholieke Universiteit Brussel, 2004 17 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Euromosaic III: Presence of Regional and Minority Language Groups in the New Member States", p. 18
^Smit, Anneke (2012). The Property Rights of Refugees and Internally Displaced Persons: Beyond Restitution (İngilizce). Routledge. s. 51. ISBN 9780415579605.
^abcdefghAçıkgöz, Serkan. "Kıbrıs Barış Harekatı (20 Temmuz 1974)". tez.yok.gov.tr/. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2016.
^abcdYellice, Gürhan. "20 Temmuz 1974 Kıbrıs Barış Harekatı'nı Hazırlayan Koşullar". tez.yok.gov.tr. Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2007. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2016.
^"1974 Kıbrıs Barış Harekâtının Türk-Ingiliz Ilişkilerine Etkileri" (PDF). johschool.com. doi:10.14225/joh729. 22 Kasım 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
^"Kıbrıs Harekâtı'nın asıl mimarı Erbakan'dı". dunyabulteni.net. Dunyabulteni.net 20 Temmuz 2012. 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2016.
^abYıldırım, Mehmet. "Bütün yönleriyle 1974 Kıbrıs Harekatı". tez.yok.gov.tr/. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2004. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2016.
^abcAkgün, Sibel. "Askeri Açıdan Kıbrıs Barış Harekatının Oluşumu, Gelişmesi ve Sonuçları". arsivbelge.com. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültes. 26 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2016.
^Özer, Sarp. "Kıbrıs Barış Harekatı 40 yaşında". aa.com.tr. Anadolu Ajansı, 19 Temmuz 2014. 7 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2016.
^Haydar Çakmak: Türk dış politikası, 1919-2008, Platin, 2008, ISBN 9944137251, sayfa 688 4 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^Kaynak hatası:Geçersiz <ref> etiketi; ReferenceA isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^Weiner, Tim (20 Şubat 1999). "U.S. Helped Turkey Find and Capture Kurd Rebel". New York Times. 6 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2007.
^Yüksel, Emincan. "TSK'nın Sınır Ötesi Harekatları". www.dogrulukpayi.com. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^Turkey accuses Assad of arming PKK 8 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^"Twenty-five killed in clashes between Turkish soldiers, PKK - Monster…". Archive.vn. 4 Eylül 2012. 12 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019.
^"38 killed in PKK attack on Turkish border posts". Thaindian News. 14 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019.
^"Archived copy". 7 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011.
^"April 2018 Large Drop In Violence In Iraq". Musingsoniraq.blogspot.co.uk (İngilizce). 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2018.
^"March 2018 The Return Of The Islamic State Insurgency". Musingsoniraq.blogspot.co.uk (İngilizce). 3 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2018.
^"Suriye sınırında hazırlık: Türkiye'nin önceki askeri operasyonlarında neler yapıldı?". T24. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"TSK'dan Süleyman Şah karakoluna". www.ntv.com.tr. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Suriye'nin kuzeyi PKK'ya geçti !". 22 Temmuz 2012. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2020.
^"Hulusi Akar açıkladı: Bahar Kalkanı Harekatı başladı!". www.sozcu.com.tr. 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Suriye Son Durum Haritası (Mart 2020)". Stratejik Ortak. 3 Mart 2020. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Adım adım Şah Fırat operasyonu". Al Jazeera Turk - Ortadoğu, Kafkasya, Balkanlar, Türkiye ve çevresindeki bölgeden son dakika haberleri ve analizler. 24 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"'Fırat Kalkanı Harekatı başarıyla sonuçlandı'". Anadolu Ajansı. 29 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Son dakika: Türk askeri bu sabah top atışı yaptı... İdlib'te son durum..." www.hurriyet.com.tr. 11 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"İdlib operasyonu başladı". www.sozcu.com.tr. 16 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Zeytin Dalı Harekatı'nın ikinci yıl dönümü". Anadolu Ajansı. 20 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Akar: 600 yerleşim yeri kontrol altına alındı". www.gazeteduvar.com.tr. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"القوات التركية والفصائل تحاصر مدينة رأس العين (سري كانييه) بشكل كامل، ولا صحة لسيطرة "النظام السوري" على سجون قوات سوريا الديمقراطية ضمن المناطق التي انتشرت بها • المرصد السوري لحقوق الإنسان". المرصد السوري لحقوق الإنسان (Arapça). 17 Ekim 2019. 17 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"INFOGRAPHIC - Turkey's anti-terror operation in N Syria, one week on". www.aa.com.tr. 18 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"30 يوما من نبع السلام: "قسد" تخسر نصف مساحة سيطرتها تقريبا.. وروسيا و"النظام" لاعب جديد في الشمال السوري.. وانتهاكات الفصائل التركية تجبر المدنيين على الفرار.. وأكثر من 870 شهيداً وقتيلاً.. وأوضاع إنسانية وصحية كارثية تهدد المنطقة • المرصد السوري لحقوق الإنسان". المرصد السوري لحقوق الإنسان (Arapça). 9 Kasım 2019. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Bakan Akar: İdlib'de başlatılan Bahar Kalkanı Harekatı başarıyla sürdürülmekte". Anadolu Ajansı. 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
^"Arşivlenmiş kopya" (PDF). 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Haziran 2021.
^"Home". lc.nato.int (İngilizce). 14 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
^abcdefghijklm"Türkiye ve Suriye'deki ABD ve NATO askeri üsleri". tr.sputniknews.com. 21 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.