Język wojwodińskorusiński

руски язик

Obszar	Serbia, Chorwacja
Liczba mówiących	około 13 tys.
Pismo/alfabet	cyrylica
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki bałtosłowiańskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Gwary wschodniosłowackie Język wojwodińskorusiński
Status oficjalny
język urzędowy	Wojwodina (Serbia)
Kody języka
ISO 639-1	rsk
ISO 639-2	rsk
ISO 639-3	rsk
IETF	rsk
Glottolog	pann1240
Ethnologue	rsk
Linguist List	rue-par
SIL	rsk
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język wojwodińskorusiński^[1] (inaczej język baczwańsko-rusiński^[2]) – język, lub odmiana języka rusińskiego, którym od połowy XVIII wieku posługują się Rusini, którzy przewędrowali na tereny południowej Panonii^[3]. Obecnie jest uznany za jeden z sześciu języków urzędowych Wojwodiny, która jest autonomiczną prowincją na północy Serbii^[4].

Od połowy XVIII wieku na terenie współczesnej Wojwodiny powstawały rusińskie osady. W 1849 r. liczyły 8,5 tys. osób, obejmując miejscowości Ruski Krstur, Kucura, Nowy Sad, Šid, Berkasovo, Stari Vrbas(inne języki), Bačinci, a także Petrovci i Mikluševci w dzisiejszej Chorwacji^[3].

Za pośrednictwem duchowieństwa greckokatolickiego, które kształciło się głównie w Galicji, do Rusinów z południowych regionów Węgier zaczęły napływać nurty literackie i językowe stamtąd. Doprowadziło to do pewnego rodzaju dyglosji, gdyż mowa ludowa w Panonii różniła się od lokalnych standardów w Galicji, z której pochodziła największa część literatury^[5].

Jednym z najważniejszych dzieł, prezentujących ówczesną twórczość poetycką w języku rusińskim, był zbiór wierszy różnych autorów rusińskich pod tytułem: „Słowik Ruski” („Русскій соловей”) pod redakcją Mihaila Vrabelja(inne języki), wydany w 1890 roku. W zbiorze znajdowała się poezja w dialektach rusińskich z różnych regionów ówczesnych Węgier. Redaktor podkreślił w podtytule zbioru dialektologiczne zróżnicowanie, ukazując bogactwo i różnorodność rusińskiego dziedzictwa językowego^[6].

Dodatkowym utrudnieniem dla rozwoju kultury rusińskiej była prowadzona przez rząd węgierski polityka miadziaryzacji, utrudniająca rozwój kulturalny i narodowy wszystkich mniejszości etnicznych, w tym Rusinów panońskich, których nie uznano za odrębną mniejszość. Rusinami zaś określano całość populacji wschodniosłowiańskiej w państwie. Taka sytuacja trwała aż do upadku monarchii austro-węgierskiej^[7].

Po zakończeniu I wojny światowej w Wielkim Zgromadzeniu Ludowym(inne języki) 25 listopada 1918 roku w Nowym Sadzie, gdzie podjęto decyzję o przyłączeniu Wojwodiny do Królestwa Serbii, wzięło udział aż 21 przedstawicieli rusińskiej wspólnoty narodowej. Język wojwodińskorusiński został zaś oficjalnie skodyfikowany w 1923 roku wraz z wydaniem „Gramatyki języka baczwańsko-rusińskiego” przez Gabriela Kostelnyka^[3]. Gramatyka Kostelnyka, mimo że opierała się na analizie miejscowego materiału językowego, przedstawiała mowę Rusinów Panońskich jako część szerszego korpusu języka ukraińskiego, co stało się powodem licznych sporów i konfliktów charakteru nie tylko językowego, ale też tożsamościowego, które trwają do dziś.^[8][9]

Tóż po zakończeniu II wojny światowej w nowej Jugosławii powstała tzw. „Matica rusinska” („Руска матка”), której program obejmował pielęgnowanie rusińskiego dziedzictwa językowego. Tę organizację kulturowo-oświatową rozwiązano jednak już po trzech latach pod naciskiem władz komunistycznych, a jednym z głównych powodów podjęcia takiej decyzji były kontrowersyjne kwestie związane z przenikaniem się tożsamości rusińskiej i ukraińskiej^[10][11].

Problem ten osiągnął punkt kulminacyjny na początku 1967 roku, kiedy przedstawiciele ruchu pro-ukraińskiego wystąpili z inicjatywą, w której m.in. żądali wprowadzenia ukraińskiego języka literackiego do życia publicznego Rusinów w Jugosławii zamiast rodzimej mowy tej społeczności. Sygnatariusze inicjatywy otwarcie sprzeciwiali się dalszemu rozwojowi wojwodińskorusińskiego języka literackiego, opowiadając się za jego stopniowym wyginięciem. Takie postulaty nie znalazły poparcia wśród narodu rusińskiego, dlatego też nie zostały podtrzymane w strukturach państwowych^[12][13]. 21 lutego 1969 roku język rusiński oficjalnie uznano za jeden z pięciu języków urzędowych Wojwodiny^[14].

Prace nad standaryzacją języka wojwodińskorusińskiego w Jugosławii nabrały nowego tempa na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. W Nowym Sadzie w 1970 roku założono Towarzystwo Języka i Literatury Rusińskiej (Дружтво за руски язик и литературу), które od 1975 roku wydaje rocznik zatytułowany: „Творчосц”^[15].

W międzyczasie, pisarz i językoznawca Mikola Kočiš(inne języki) opublikował w 1971 roku „Ortografię języka rusińskiego” („Правопис руского язика”), a trzy lata później także jego „Gramatykę języka rusińskiego” („Ґраматика руского язика”)^[16][17].

Począwszy od 1972 roku na Wydziale Filozoficznym w Nowym Sadzie rozpoczęto tworzenie specjalnych jednostek organizacyjnych do studiowania języka wojwodińskorusińskiego i kształcenia kadr na kierunku rusińskim, co następnie doprowadziło do powstania katedry rutenistyki^[18].

Mimo że liczba Rusinów w Serbii i Chorwacji jest znacznie mniejsza od chociażby liczby Rusinów karpackich – według powszechnego spisu ludności w Jugosławii z 1981 r. – zaledwie 23 286 osób^[19] – mieli oni możliwość korzystania z praw mniejszościowych w Jugosławii jako wieloetnicznego państwa, co przetrwało i w państwach następczych^[4][20].

Język wojwodińskorusiński posługuje się wyłącznie alfabetem cyrylickim, składającym się z 32 liter^[21]. Bardziej przypomina alfabet ukraiński, aniżeli cyrylicę serbską.

W języku wojwodińskorusińskim jest 5 fonemów samogłoskowych i 27 spółgoskowych^[22].

Akcent zawsze pada na przedostatnią sylabę, podobnie, jak w języku polskim.

Język wojwodińskorusiński posiada 29 spółgłosek, w tym:

• 4 tworzące parę pod względem miękkości: /л/ – /л’/, /н/ – /н’/, /д/ – /д’/, /т/ – /т’/;
• 8 tworzące parę pod względem dźwięczności: /б/ – /п/, /в/ – /ф/, /ґ/ – /к/, /д/ – /т/ (/д’/ – /т’/), /ж/ – /ш/, /з/ – /с/, /дз/ – /ц/, /дж/ – /ч/ (/г/ – /х/ nie tworzą pary, bo mają różne miejsca artykulacji);
• 5 sonorantów: /м/, /н/, /л/, /р/, /ў/ (oraz alofon /г/).

Litera в wymawia się jako w na końcu sylaby lub słowa. Przed literami ґ, к litera н wymawia się jako ŋ^[24].

Spółgłoska [f] była nieobecna w fonetyce prasłowiańskiej, a we współczesnych językach słowiańskich występuje tylko w zapożyczeniach (фабрика, фаза) i onomatopejach (фацнуц, форкац, фи), chyba że jako ubezdźwięcznione /v/.^[25] W języku wojwodińskorusińskim prasłowiańskie *g przeszło w /г/ [ɦ], ale w zapożyczeniach oraz wyrazach dźwiękonaśladowczych może występować /ґ/ [g], na przykład: гудак, плуг, ale ґереґа ґовля^[22].

Pod wpływem języka serbskiego wymowa palatalnych spółgłosek /д’/ i /т’/ może zbliżyć się do afrykat, które w serbskim zapisuje się jako ђ i ћ odpowiednio. Gardłowy /г/ pod wpływem serbskiego traci dźwięczność: zamiast гвозд i гвариц wymawia się хвозд (хвост) i хвариц^[26].

Rzeczowniki w języku wojwodińskorusińskim charakteryzują się rodzajem i żywotnością, a odmieniają się przez liczbę i przypadki, podobnie jak w innych językach słowiańskich. Przymiotniki mają kategorie rodzaju, liczby, przypadku oraz stopniowania. Liczebniki i zaimki odmieniają się przez przypadki i rodzaje^[27].

Czasowniki wyrażają procesy i mają kategorie czasu, osoby, trybu, strony, aspektu i liczby. Narzędzia gramatyczne, takie jak przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły i wykrzyknienia, pełnią różne funkcje syntaktyczne, wyrażając relacje, związki i emocje w zdaniu^[28]. Formy czasowników obejmują^[29]:

• Bezokolicznik (na -ц): читац, писац.
• Czas teraźniejszy: читам, -ш, -∅, -ме, -це, -ю.
• Czas przyszły złożony (dla czasowników niedokonanych): будзем (-ш, -е; l.mn. -ме, -це, буду) читац.
• Czas przyszły prosty (dla czasowników dokonanych): пречитам, -ш, -∅, -ме, -це, -ю.
• Perfekt (czas przeszły): читал, -ла, -ло; l.mn. -ли dla wszystkich trzech rodzajów; albo: читал сом, читал ши, читал; l.mn. читали зме, читали сце, читали.
• Czas zaprzeszły (rzadko używany): я (ти, вон) бул читал; l.mn. ми (ви, вони) були читали; albo: бул сом читал, albo: були зме, були сце, були читали.
• Tryb rozkazujący: читай, 3. os. най чита, l.mn. читайме, читайце, 3. os. най читаю.
• Tryb przypuszczający: я (ти, вон) би читал; l.mn. ми (ви, вони) би читали; albo: читал бим, читал биш, читал (-ла, -ло) би; l.mn. читали бизме, читали бисце, би.
• Tryb przypuszczający przeszły: я би бул читал, albo читал бим бул.
• Imiesłów teraźniejszy: читаюци, робяци.
• Imiesłów przeszły dokonany: пречитани, скошени, забити.

Niektóre wyrazy, takie jak тато czy Владо mają mieszaną deklinację, podobnie jak w innych językach słowiańskich. Istnieje bardzo nieliczna grupa rzeczowników, nie odmieniająca się przez przypadki^[33].

Klasyfikacja języka wojwodińskorusińskiego pozostaje przedmiotem dyskusji. Jedna część badaczy języków słowiańskich zalicza wojwodińskorusiński do grupy zachodniosłowiańskiej, inna część – do grupy wschodniosłowiańskiej, tzw. trzecia zauważa jego przejściowy lub mieszany charakter.

W szczególności język wojwodińskorusiński uznawany był przez szwedzkiego slawistę Svena Gustavssona(inne języki) za zachodniosłowiański. Chorwacka badaczka pochodzenia rusińskiego Elena Barić oraz estoński slawista Aleksandr Dulitšenko(inne języki) uważają, że wojwodińskorusiński zajmuje pozycję pośrednią pomiędzy językami Słowian Zachodnich i Wschodnich^[36]. Najprawdopodobniej, zdaniem Aleksandra Dulitšenki, w systemie językowym wojwodińskorusińskim zachodzi niepełny proces przejścia osób posługujących się dialektami karpackorusińskimi na wschodniosłowackie lub będący wynikiem długotrwałej interferencji językowej gwar karpackorusińskich i wschodniosłowackich^[37]. Rosyjski językoznawca Siergiej Skorwid(inne języki) zwraca uwagę na „przejście dialektów wojwodińskorusińskich na dialekt wschodniosłowacki z regularnymi cechami zachodniosłowiańskimi, przy jednoczesnym zachowaniu indywidualnych elementów karpackorusińskich (wschodniosłowiańskich)”^[38].

Serbski badacz pochodzenia rusińskiego Mihajlo Fejsa, rozpatrując cechy, według których języki słowiańskie tradycyjnie dzielą się na trzy gałęzie, stwierdził, że język wojwodińskorusiński w większym stopniu dzieli podstawowe cechy z językami zachodniosłowiańskimi, przede wszystkim z dialektami wschodnio-słowackimi, niż z językami wschodniosłowiańskimi^[39].

Poniżej jest umieszczona tabelka, porównująca cechy języka wojwodińskorusińskiego oraz słowackiego i ukraińskiego, należących do zachodnio- i wschodniosłowiańskiej grupy odpowiednio^[40].