Jazda kozacka

Ten artykuł dotyczy jazdy kozackiej. Zobacz też: Kozacy i Semeni.

Jazda kozacka (tak zwani kozacy, semeni, czeremisi) – lekko i średniozbrojna jazda w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, używana zazwyczaj jako wsparcie husarii w XVI i XVII wieku będąca poprzednikiem pancernych i odpowiednikiem petyhorców z Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Lekka jazda kozacka była drugim po husarii, ale nie mniej ważnym elementem armii polsko-litewskiej. Żołnierze ci uzbrojeni byli w szable, łuki, broń palną (pistolety, bandolety), a niekiedy czekan. Z czasem zaczęli wkładać kolczugi, rzadziej bechtery (zbroja pochodzenia wschodniego, wykonana z prostokątnych żelaznych płytek połączonych ze sobą żelaznymi kółkami) oraz misiurki (blaszane denko chroniące czubek głowy z siatką metalową opadającą na kark i barki) i kaptury kolcze (z niewielkich pierścieni podobnie jak kolczugi), a także lekkich, okrągłych tarcz tak zwanych kałkanów (pochodzenia mongolsko-tatarskiego). Tak chronionych, po dodaniu im jeszcze broni drzewcowej zwano pancernymi. Na Litwie istniała lokalna odmiana jeźdźców kozackich zwana petyhorcami, a jej dodatkowym wyposażeniem były rohatyny (czasami kopie).

Zaciąg towarzyski do tej formacji przebiegał analogicznie jak w przypadku husarii. Rotmistrz dostawał od króla lub hetmana list przypowiedni na zaciągnięcie określonej ilości wojska, o odpowiednim wyposażeniu i na określony czas. Brał do służby wybranych przez siebie towarzyszy. Przybywali oni z pocztem o liczebności zależnej od ich możliwości finansowych. Żołd był dzielony pomiędzy towarzyszy a jego wysokość była uzależniona od wielkości pocztu. Członków pocztu nazywano pocztowymi, którzy posiadali dodatkowy obowiązek ochrony towarzysza. Rotmistrze zazwyczaj pochodzili z bogatszej szlachty. Liczebność chorągwi wahała się od 50 do 200, ale najczęściej około 100 żołnierzy, a poczty zazwyczaj były dwu lub trzykonne. Oficerami danej chorągwi byli rotmistrz, porucznik i chorąży. Koszt utrzymania i wyekwipowania jazdy kozackiej był niższy niż cięższej jazdy kopijniczej, co owocowało stałą tendencją zwiększania liczby oddziałów tej formacji na niekorzyść husarii. Pod koniec XVI wieku jazda kozacka stanowiła mały odsetek całości kawalerii, około 10%. W drugiej połowie XVII wieku było to już więcej niż 60% całej jazdy.

Pod koniec XVI wieku, w czasach ostatnich Jagiellonów i późniejszych królów elekcyjnych, jazda kozacka używana była w bitwach do wspierania uderzeń husarii, oskrzydlania, rozbicia lub ostatecznego zniszczenia przełamanego przez husarię frontu przeciwnika. Na Ukrainie wykorzystywano ją do walk przeciwko Tatarom, szczególnie w prywatnych wojskach magnackich.

• Bohdan Baranowski: Organizacja i skład społeczny wojska polskiego w połowie XVII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957. Brak numerów stron w książce
• Maciej Franz: Wojskowość Rzeczypospolitej Polskiej. W: Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI-XVII wieku. Geneza i charakter. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2004, s. 31-33. ISBN 83-73-22803-9.
• Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej. Kraków: 1894, s. 67-74.
• Witold Hupert: Historia wojenna polska w zarysie. Lwów: 1919, s. 146, 160, 190, 223, 252, 274.
• Tadeusz Korzon: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. T. 2. Lwów: Ossolineum, 1923. Brak numerów stron w książce
• Marian Kukiel: Zarys historii wojskowości w Polsce. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1929, s. 69, 77, 93-99. ISBN 83-89738-93-7.
• Tadeusz Marian Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. T. 1. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1968, s. 205.
• Leonard Ratajczyk: Historia wojskowości. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06360-5. Brak numerów stron w książce
• Radosław Sikora: Wojskowość polska w dobie wojny polsko-szwedzkiej 1626-1629. Kryzys mocarstwa. Poznań: 2005, s. 91-94. ISBN 83-89949-09-1.
• Janusz Sikorski (red.): Polskie tradycje wojskowe. T. 1. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1990, s. 209-212. ISBN 83-11-07675-8.
• Jan Wimmer. Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII wieku. „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”. XIV/1, s. 81-115, 1976. Zabrze: OBHWMW. ISSN 0562-2786. 
• Jan Wimmer: Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.