Podział administracyjny I Rzeczypospolitej
Podział administracyjny I Rzeczypospolitej był pochodną skomplikowanej historii wewnętrznych zmian terytorialnych sięgających czasów rozbicia dzielnicowego w Polsce oraz zewnętrznych strat i nabytków terytorialnych Polski i Litwy.
Pojęcie Rzeczpospolita Obojga Narodów odnosi się do państwa polskiego od unii lubelskiej (1569) do ostatniego rozbioru. Rzeczpospolita składała się z dwóch części: Korony Królestwa Polskiego (potocznie – Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (potocznie – Litwy), które posiadały dużą niezależność przejawiającą się również w administracji terytorialnej.
Korona dzieliła się na dwie prowincje: wielkopolską (do której zaliczano również Mazowsze i Prusy Królewskie) oraz małopolską (z Rusią Czerwoną, Podolem, Wołyniem i Ukrainą).
Pod koniec XVI wieku Korona (bez Warmii) zajmowała obszar 180 638 km², na którym znajdowało się 24 650 miejscowości (i osad), przy średniej gęstości zaludnienia 13,6 miejscowości na 100 km².[1]
Prowincja wielkopolska
Wielkopolska
- województwo poznańskie (od 1314) z ziemią wschowską (Wschowa)
- powiat poznański
- powiat kościański
- powiat wschowski (ziemia wschowska) (od 1343)
- powiat wałecki (do 1791)
- powiat międzyrzecki (od 1791)
- województwo kaliskie (od 1314) (Kalisz)
- powiat kaliski
- powiat koniński
- powiat pyzdrski
- powiat gnieźnieński (do 1768)
- powiat kcyński (do 1768)
- powiat nakielski (do 1768)
- powiat średzki (od 1791)
- województwo gnieźnieńskie (Gniezno), utworzone w 1768 z trzech powiatów wydzielonych z województwa kaliskiego
- powiat gnieźnienski
- powiat kcyński
- powiat nakielski
- województwo sieradzkie (Sieradz) (od 1339) z ziemią wieluńską (Wieluń) (od ok. 1420)
- powiat sieradzki
- powiat szadkowski
- powiat piotrkowski
- powiat radomszczański
- powiat wieluński (ziemia wieluńska)
- powiat ostrzeszowski (ziemia wieluńska)
- województwo łęczyckie (Łęczyca) (od 1352)
- powiat łęczycki
- powiat brzeziński
- powiat orłowski
- powiat inowłodzki (od 1791)
- województwo brzeskokujawskie (Brześć Kujawski) (od XIV w.)
- powiat brzeski
- powiat radziejowski
- powiat przedecki
- powiat kowalski
- powiat kruszwicki
- województwo inowrocławskie (Inowrocław) (od XIV w.) z ziemią dobrzyńską (Dobrzyń) (od 1352)
- powiat inowrocławski
- powiat bydgoski
- powiat dobrzyński (ziemia dobrzyńska)
- powiat rypiński (ziemia dobrzyńska)
- powiat lipnowski (ziemia dobrzyńska)
Mazowsze
- województwo rawskie (od 1462)
- ziemia rawska
- powiat rawski
- powiat bielski
- ziemia sochaczewska
- powiat sochaczewski
- powiat mszczonowski
- ziemia gostynińska
- powiat gostyniński
- powiat gąbinski
- ziemia rawska
- województwo płockie (od 1495)
- ziemia płocka
- powiat płocki
- powiat bielski
- powiat raciąski
- powiat płoński
- powiat sierpski (dziś sierpecki)
- ziemia zawkrzeńska
- powiat szreński
- powiat mławski
- powiat niedzborski
- ziemia płocka
- województwo mazowieckie (od 1529)
- ziemia czerska
- powiat czerski
- powiat garwoliński (od 1539)
- powiat grójecki
- powiat warecki
- ziemia warszawska
- powiat warszawski
- powiat błoński
- powiat tarczyński
- ziemia zakroczymska
- powiat zakroczymski
- powiat serocki
- powiat nowomiejski
- ziemia ciechanowska
- powiat ciechanowski
- powiat przasnyski
- powiat sąchocki (dawniej czerwiński)
- ziemia łomżyńska
- powiat łomżyński
- powiat koleński (kolneński)
- powiat zambrowski
- powiat ostrołęcki
- ziemia wiska
- powiat wiski
- powiat wąsoski
- powiat radziłowski
- ziemia różańska
- powiat różański
- powiat makowski
- ziemia nurska
- powiat nurski
- powiat ostrowski
- powiat kamieńczykowski
- ziemia liwska (niedzielona na powiaty)
- ziemia wyszogrodzka (niedzielona na powiaty)
- ziemia czerska
Od 1466 do 1537 całe województwo było jednym powiatem. W 1537 zostało podzielone na dwa powiaty: powiat michałowski i powiat chełmiński. W 1764 podzielono je na 7 powiatów: chełmiński, toruński, grudziądzki, radzyński, kowalewski, brodnicki i nowomiejski, a następnie w 1767 dodano jeszcze dwa kolejne, golubski i łasiński, jednak decyzje te nigdy nie weszły w życie.
- województwo malborskie
- powiat sztumski
- powiat kiszporski
- powiat elbląski
- powiat malborski
- województwo pomorskie od 1466 do 1764 dzieliło się na 8 powiatów: człuchowski, gdański, mirachowski, nowski, pucki, świecki, tczewski, tucholski. W 1764 zostało podzielone zostało na powiaty: gdański, pucki, kościerski, tczewski, skarszewski, nowski, świecki, tucholski, człuchowski i mirachowski. Reforma ta nie weszła jednak w życie.
- Księstwo Warmińskie
Prowincja małopolska
Małopolska
- województwo krakowskie
- powiaty w XVI wieku – proszowski, szczyrzycki (nieopodal Wiśnicza), lelowski, księski, śląski, biecki, sandecki.
- powiaty w 1676 – krakowski, proszowski, lelowski, księski, szczerzecki, sądecki, czchowski, biecki.
- ziemia spiska
- Księstwo Oświęcimskie
- Księstwo Zatorskie
- województwo sandomierskie
- ziemia sandomierska
- powiat sandomierski
- powiat wiślicki
- powiat pilzneński
- powiat radomski
- powiat opoczyński
- powiat chęciński
- powiat szydłowski (do 1465)
- powiat tarnowski (do 1465)
- ziemia stężycka (niedzielona na powiaty, do 1676: powiat)
- ziemia sandomierska
- województwo lubelskie (od 1474)
- ziemia lubelska
- powiat lubelski
- powiat urzędowski
- powiat kurowski (do 1465)
- powiat parczewski (do 1465)
- ziemia łukowska (niedzielona na powiaty) do 23 listopada 1793
- ziemia lubelska
Podlasie
- województwo podlaskie (od 1513)
Ruś
- województwo ruskie (od 1434)
- ziemia lwowska
- powiat lwowski
- powiat żydaczowski
- ziemia przemyska
- powiat przemyski
- powiat przeworski
- ziemia sanocka
- ziemia halicka
- powiat halicki
- powiat trembowelski
- powiat kołomyjski (Pokucie)
- ziemia chełmska
- powiat chełmski
- powiat hrubieszowski (1429–1465)
- powiat krasnostawski
- powiat lubomelski (do 1465)
- powiat ratneński (do XVI wieku)
- ziemia lwowska
- województwo bełskie (od 1462)
- ziemia bełska
- powiat bełski
- powiat grabowiecki
- powiat horodelski
- powiat lubaczowski (do 1561)
- ziemia buska
- ziemia bełska
- województwo wołyńskie (od 1566)
- powiat łucki
- powiat włodzimierski, od 1791 w jego miejscu powiaty włodzimiersko-czernihowski i włodzimiersko-nowogrodzki
- powiat krzemieniecki
- powiat horyński (od 1791)
- powiat nadsłucki (od 1791)
- województwo podolskie (od 1434)
- powiat czerwonogrodzki
- powiat kamieniecki
- powiat latyczowski
- powiat rowski (od 1791)
- województwo kijowskie (od 1471)
- powiat kijowski
- powiat żytomierski
- powiat owrucki
- powiat naddnieprski (od 1791)
- województwo bracławskie (od 1566)
- powiat bracławski
- powiat zwinogrodzki
- powiat winnicki
- powiat nadbohski (od 1791)
- województwo czernihowskie od 1618 w Rzeczypospolitej, od 1635 województwo, od 1667 tytularne
- powiat czernihowski
- powiat nowogrodzkosiewierski
Prowincja litewska (Wielkie Księstwo Litewskie)
- województwo wileńskie (od 1413)
- powiat wileński
- powiat oszmiański
- powiat lidzki
- powiat wiłkomierski
- powiat brasławski
- powiat zawilejski (od 1791)
- powiat ejszyski (od 1791)
- województwo trockie (od 1413)
- powiat trocki
- powiat grodzieński
- powiat kowieński
- powiat upicki
- powiat merecki (od 1791)
- powiat preński (od 1791)
- Księstwo Żmudzkie
- trakty (do 1791):
- powiat rosieński (od 1791)
- powiat szawelski (od 1791)
- powiat telszewski (od 1791)
- województwo nowogródzkie (od 1507)
- powiat nowogródzki
- powiat wołkowyski
- powiat słonimski
- powiat słucki
- Księstwo Kopylskie
- województwo brzeskolitewskie (od 1566)
- powiat brzeski
- powiat piński
- powiat kobryński (od 1791)
- powiat pińsko-zarzeczny (od 1791)
- województwo mińskie (od 1566)
- powiat miński
- powiat rzeczycki
- powiat mozyrski
- województwo mścisławskie (od 1566)
- województwo witebskie (od 1503)
- ziemia orszańska (od 1667 z województwa smoleńskiego)
- województwo połockie (od 1504)
- województwo smoleńskie (od 1508) od 1514 do 1611 i od 1667 tytularne
- powiat smoleński
- powiat starodubowski
Inne terytoria
Od 1582 trzy prezydia (od 1598 nazywane województwami):
- województwo wendeńskie z ziemią piltyńską (enklawą w Kurlandii) (od 1598 r.)
- województwo dorpackie (od 1598)
- województwo parnawskie (od 1598)
Od 1667 (faktycznie od 1620):
- województwo inflanckie (Dyneburg) (od 1620):
- trakt dyneburski
- trakt rzeżycki
- trakt lucyński
- trakt marienhauski
Domena we władaniu biskupów krakowskich, tytułujących się książętami siewierskimi, formalnie włączone do Polski w 1790.
- Księstwo Kurlandii i Semigalii (Mitawa) (lenno Korony i Litwy):
- Kurlandia (Goldynga)
- Semigalia (Mitawa)
- powiat piltyński (Piltyń) – nie stanowił części Księstwa Kurlandii i Semigalii i podlegał (z przerwami) bezpośrednio Rzeczypospolitej
- Nowa Kurlandia
- Wyspa Kunta Kinteh
- Prusy Książęce (Królewiec) (lenno Korony, od 1657 Księstwo Pruskie było niezależne, w 1701 przekształciło się w Królestwo Prus)
- ziemia bytowsko-lęborska (Lębork i Bytów) (lenno Korony, od 1657 faktycznie należała do Brandenburgii)
- Kaffa
Województwa utworzone na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793
- Korona Polska:
- województwo chełmskie
- województwo ciechanowskie
- województwo mazowieckie
- województwo krakowskie
- województwo lubelskie
- województwo podlaskie
- województwo sandomierskie
- województwo warszawskie
- województwo włodzimierskie
- województwo wołyńskie
- Wielkie Księstwo Litewskie:
- województwo brasławskie
- województwo brzeskie
- województwo grodzieńskie
- województwo mereckie
- województwo nowogródzkie
- województwo trockie
- województwo wileńskie
- województwo żmudzkie
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021, s. 740 [1]; cz. I: Mapy i plany [2]; Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI w. w formie cyfrowej dostępne na: Atlas Fontium [3]
Bibliografia
- „Starożytna Polska”, M. Baliński, wyd. S.Orgelbranda, Warszawa 1843. t.II, s. 230
- Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski
- Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
- Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
- Mapy historyczne Polski: https://fotopolska.eu/Polska/b19979,Polska_-_mapy.html
- p
- d
- e
Do II rozbioru |
| ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Po sejmie grodzieńskim |
|